Kaligrafia (jap. 書道 shōdo) [porównaj Kaligrafię „Ima/Teraz” Rikō Takahashi] w Japonii, w Chinach, kraju jej pochodzenia, oraz innych regionach, gdzie docierały wpływy kultury chińskiej, była uważana – obok poezji i malarstwa – za umiejętności, które powinna posiąść każda wykształcona osoba. Co więcej, uważano, że osiągnięcie doskonałości w sztuce pięknego pisania świadczy o charakterze praktykującego. Kaligrafię ceniono niezwykle wysoko i zaliczano do sztuk pięknych. Na początku zajmowali się nią wyłącznie członkowie najwyższych warstw społeczeństwa.
Historia japońskiej kaligrafii sięga czasów ok. VI wieku n.e., gdy na wyspach wprowadzono chiński system pisma. Początkowo Japończycy używali w piśmie języka chińskiego, lecz wkrótce zaczęli zapisywać własny język, używając znaków chińskich kanji (jap.) lub je modyfikując. Na bazie chińskich ideogramów pojawiły się japońskie formy pisma sylabicznego służące do zapisu tego języka.
W kaligrafii powstały dwa główne nurty: pierwszy wykorzystywał chińskie ideogramy kanji (jap.), drugi − japońskie symbole fonetyczne z sylabariuszy kana (np. hiragana czy katakana). W zależności od przeznaczenia danego tekstu, który zapisywano, używając kaligrafii, istniało pięć typów pisma: pismo archaiczne tensho, używane do dziś do pieczęci, reisho – pismo klerykalne, wykorzystywane dawniej do dokumentów oficjalnych, kaisho − pismo kwadratowe, najbardziej powszechne, łatwe do przeczytania, gyōsho − pismo o liniach ciągłych tworzone przez szybsze ruchy pędzla „skracające” znaki, używane w mniej formalnych sytuacjach, oraz sōsho – „pismo trawiaste”, prawdziwe pismo kursywne, skracające i łączące partie znaku.
Wokół mistrzów kaligrafii powstawały szkoły, w których adepci doskonalili umiejętności nie tylko w zakresie pięknego malowania znaków w określonym stylu, ale przede wszystkim przekazywania w tej formie określonych idei.
Po II wojnie światowej stosunkowo swobodna atmosfera społeczna oraz styl życia, w którym coraz silniej zaznaczały się wzorce Zachodu, przyniosły nowe trendy w sztuce kaligrafii. Jednym z nich był kierunek, który znacznie powiększał w kompozycjach symbole kana lub ideogramy kanji, inny z kolei ograniczał liczbę użytych znaków, jeszcze inny posługiwał się wyjątkami tekstów z japońskiej literatury współczesnej, kolejny zwany awangardowym zmierzał często ku abstrakcji w kompozycjach.
Korzenie kaligrafii japońskiej tkwią w bogatej i cennej tradycji, nieustannie jednak pojawiają się nowe style i kierunki.
Kaligrafia w krajach Dalekiego Wschodu jest traktowana nie tylko jako środek i sposób komunikacji międzyludzkiej, ale też jako sztuka sama w sobie. Szczególną wagę przykłada się do odcieni tuszu, układu duktów pędzla, ruchu pędzla przy pisaniu i kompozycji całości znaku. Piękno w znakach pisanych można w pełni odnaleźć i zrozumieć tylko wtedy, gdy zostały one zapisane nie tylko za pomocą zręcznej i wprawnej ręki, ale także przy jak najgłębszym zaangażowaniu umysłu i duszy. Bez względu na wpływy nowych idei, wewnętrzna istota kaligrafii pozostaje wciąż niezmienna.
Przybory niezbędne do kaligrafii nieznacznie zmieniały się w ciągu wieków. Potrzebny był specjalny pędzel − jeden z dwóch rodzajów: gruby futofude (jap., „gruby pędzel”) lub cienki hosofude (jap., „cienki pędzel”). Grubszy wykorzystywano, tworząc główny tekst, a cieńszy − do inskrypcji i sygnatury na końcu tekstu lub przy kaligrafii, w której zastosowano niewielkie ideogramy lub pismo kursywne. Używano tuszu (jap. sumi), który zwykle robiono z sadzy, uzyskiwanej ze spalania drewna lub oleju. Mieszano ją z klejem z ości lub skóry i suszono, formując prostopadłościenne pałeczki lub kostki. Aby tuszu można było użyć później w formie płynnej, rozcierano pałeczkę w wodzie na specjalnym kamieniu (jap. suzuri), który po jednej stronie był nieco wgłębiony − tu łączono go z wodą do uzyskania odpowiedniej konsystencji. Wodę odmierzano za pomocą dozownika suiteki, który zwykle był zrobiony z ceramiki lub metalu. Wysoko ceniąc te przybory: pędzle, tusz, dozownik do wody i pałeczki tuszu, przechowywano je w specjalnych, często niezwykle starannie i pięknie dekorowanych − najczęściej krytych laką − kasetkach (jap. suzuribako).
Podłożem, na którym umieszczano znaki pisma w kaligrafii, był czerpany papier washi, o dużej higroskopijności, sporządzony z morwy papierowej.
Kaligrafię oprawiano w zwoje, podobnie jak tradycyjne japońskie malowidła. Były to rozwijane poziomo emakimono, które ogląda się fragment po fragmencie, od prawej do lewej strony, oraz rozwijane pionowo kakemono, jak w przypadku kaligrafii Kyōso, w których istotna była kontemplacja dzieła w całości. Arkusz z kaligrafią naklejano od spodu na dodatkowy papier, a wokół krawędzi opatrywano ozdobnym papierem lub tkaniną. Oprawę kakemono nazywano hyōsō, zwoju poziomego zaś – kansubon.

Opracowanie: Małgorzata Martini (Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha), © wszystkie prawa zastrzeżone