W 1903 roku Komitet Wydawniczy Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności z Włodzimierzem Tetmajerem i Sewerynem Udzielą podjęli się opisania bogactwa strojów ludowych, zaczynając od strojów krakowskich.
Mężczyźni nosili jako nakrycie głowy cylender. Powszechny był także zwyczaj obcinania włosów przez golibrodów, którzy nakładali na głowę swoich klientów... garnek i w ten sposób uzyskiwali równe cięcie i idealną fryzurę.
Co ciekawe, jak pisze Włodzimierz Tetmajer „Strój (...) chłopa jest odbiciem stroju dawniej szlacheckiego, dziś mieszczańskiego i zmienia się prawie równocześnie z tamtymi” — a zatem kapelusz noszony powszechnie przez chłopów miał swoje źródło w warstwach wyższych.
W całym powiecie krakowskim typowe było też rozpoznawanie panien i mężatek po uczesaniu i nakryciu głowy. Panny (jak powszechnie mówiono: „dziewuchy”) zaplatały włosy w dwa warkocze, które wystawały im spod chustki, nieraz dodatkowo dekorowanej sztucznymi kwiatami. Wpinały też w nią szpilki z kolorowymi główkami. Jednak chustki panny nosiły wyjątkowo, podczas ładnej pogody zazwyczaj nie przykrywały głowy, wówczas kwiatami zdobiły włosy.
Mężatki nigdy już nie pokazywały się z odkrytą głową. Włosy obcinały, natomiast spod nakrycia głowy wypuszczały ich pędzelki, tak zwane icki. Na co dzień nosiły chustki, natomiast podczas świąt ubierały czepiec, który po raz pierwszy zakładany był im podczas uroczystości oczepin.
O ile w dawnych czasach chustki zawiązywano z tyłu głowy, o tyle na początku wieku rozpowszechnił się zwyczaj wiązania ich pod brodą.

Opracowanie: Anna Berestecka (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

Zobacz jak wyglądał strój krakowski uchwycony okiem Tadeusza Rzący.
Przeczytaj o tym, jak wyglądały stroje krakowskie na początku XX wieku oraz na przełomie XIX i XX wieku.
Przeczytaj o tym, jakie znaczenie miał kaftan w stroju krakowskim.
Zobacz elementy damskiego i męskiego stroju krakowskiego w kolekcji Wirtualnych Muzeów Małopolski:
Kaftan męski krakowski
Koszula męska krakowska
Zapaska płócienna do stroju krakowskiego
Zapaska tybetowa do stroju krakowskiego
Gorset aksamitny do stroju krakowskiego
Koszula kobieca do stroju krakowskiego
Spódnica tybetowa zielona i czarna do stroju krakowskiego
Spódnica krakowska w kratę
Chusta czepcowa krakowska
Buty kobiece z cholewami typu węgierskiego, krakowskie
Krakowskie buty męskie z cholewami
„Celender” — kapelusz filcowy do stroju krakowskiego

Misterne wiązania, które eksponują piękne hafty wykrochmalonego materiału... To dzięki nim chusta staje się prawdziwą dekoracją głowy. Chusty czepcowe, typowe dla stroju krakowskiego w XIX wieku, nosiły wyłącznie kobiety zamężne. Zakładano je po raz pierwszy pannom młodym w czasie oczepin, noszono natomiast wyłącznie podczas większych uroczystości.
Czy jednak każdy potrafiłby dzisiaj zawiązać chustę czepcową? Czynność, która, zdawałoby się, dla naszych prababć stanowiła prozę życia, dziś mogłaby sprawić wiele kłopotu. Nawet wśród społecznosci wiejskiej wiązanie i pranie chusty czepcowej uważane było za swoistą umiejętność, którą mistrzowsko opanowały wyłącznie niektóre specjaliski.
Dla amatorów tradycji, a także wszystkich, którzy lubią nabywać nowe umiejętności, we współpracy z pracownikami MEK, stworzyliśmy krótką prezentację instruktażową.

Zapraszamy do oglądania i spróbowania swoich sił w tej sztuce!

Opracowanie: Anna Berestecka (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

Zobacz chusty czepcowe w kolekcji Wirtualnych Muzeów Małopolski:
Chusta czepcowa krakowska (bronowicka)
Chusta czepcowa z Pogórza Gorlickiego
Chusta czepcowa z Raciborowic
Chusta czepcowa krakowska
Chusta czepcowa pogórzańska

Kobiecy strój krakowski był wyjątkowo zróżnicowany i trudno byłoby przeprowadzić na podstawie którejkolwiek z jego części, jak to ma miejsce w przypadku stroju męskiego, wyraźny podział na Krakowiaków zachodnich i wschodnich. Głównymi elementami różnicującymi stroju kobiecego były przede wszystkim zdobienia i krój gorsetów oraz sposób wiązania chust. Jednak i na tym poziomie możemy zauważyć istotne różnice występujące pomiędzy sąsiadującymi z sobą parafiami, a nawet wsiami. Najbogatsze stroje występowały w zamożnych wsiach na północno-wschodnim i północnym obrzeżu XIX-wiecznego Krakowa — w Mogile, Pleszowie, Bieńczycach, Branicach, Bronowicach, dzisiaj w większości znajdujących się w granicach miasta. Ponadto krój, zdobienia, kolorystyka oraz materiał, z którego szyte były gorsety, zmieniały się także z biegiem czasu. Ciekawy przykład stanowią tutaj typ starszy i nowszy gorsetu z Bronowic, które przez pewien czas na przełomie wieków współwystępowały na tym samym terenie.

Kobiecy strój krakowski, pocz. XX wieku

Prezentowany strój kobiecy z Bronowic pochodzi z przełomu XIX i XX wieku i był to strój odświętny, noszony do kościoła i podczas uroczystości. Najbardziej charakterystycznym, a jednocześnie wyróżniającym elementem stroju kobiecego był gorset (zobacz zdjęcia powyżej). We wsiach na zachód od Krakowa, między innymi w Bronowicach, rozpowszechnione były gorsety starszego typu, szyte z granatowego sukna, zakończone w pasie zachodzącymi na siebie kaletkami. Całość była podszyta i lamowana czerwonym suknem, a na przodach zdobiona szamerowaniem i guziczkami z masy perłowej lub guziczkami mosiężnymi. Gorsety z kaletkami występowały w Bronowicach, w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Do tego gorsetu zakładano najczęściej koszule o kroju przyramkowym, z kołnierzykiem, które później zostały zastąpione przez koszule z karczkiem bez kołnierzyka. Koszule szyto z fabrycznego białego płótna samodziałowego i były zdobione na karczku, wzdłuż rozcięcia na przodzie oraz na mankietach haftem o motywach geometrycznych i roślinnych. Dopełnienie, a jednocześnie zapięcie koszuli stanowiła spinka z koralem lub przełożona przez dziurki czerwona wstążeczka. Kobiety do odświętnego stroju wkładały również sznurki korali (najczęściej w liczbie trzech), zwieńczonych mosiężnym równoramiennym krzyżem. Prawdziwe korale — nie dla wszystkich dostępne ze względu na wysoką cenę — zastępowano sztucznymi, najczęściej chlebowymi. Pięknym dopełnieniem biżuterii były kobiece pierścionki z oczkiem z korala osadzonym bezpośrednio na obrączce lub z koralem osadzonym na tarczce, otoczonym granacikami. Na przełomie XIX i XX wieku noszono obszerne, długie do kostek spódnice, szyte z płótna, perkali drukowanych w drobne desenie kwiatowe, atłasów, gładkich wełenek i jedwabnych adamaszków. Spódnice z kwiecistego tybetu (cienkiej tkaniny z wełny czesankowej owiec lub kóz tybetańskich wykonanej splotem skośnym) upowszechniły się w kobiecym stroju krakowskim pod koniec XIX wieku i są jednym z jego najbardziej charakterystycznych elementów. Na spódnice przeznaczano głównie materiały w kolorze zielonym, czarnym lub białym, a najpopularniejszy był tybet drukowany w motywy karminowych róż. Wkładano zazwyczaj kilka spódnic, jedną na drugą, zwłaszcza zimą. Pod spodem noszono spódnicę spodnią (halkę) z białego płótna, u dołu wykańczaną koronką lub haftowanymi zębami. Z kolei na spódnice zakładano zapaskę (fartuch), która była wykonywana z różnych materiałów, korelujących zazwyczaj deseniem i kolorem ze spódnicą. Najczęściej była uszyta z tybetu, białego płótna lub tiulu. Zapaski krakowskie były długie i obszerne, zasłaniając przód, boki, a także część tyłu spódnicy. Bogatsze gospodynie nosiły pod zapaską zawieszane na rzemyku skórzane sakiewki. Jako okrycie wierzchnie powszechnie noszono duże naramienne chusty. Najpopularniejszym typem w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku były wełniane chusty zwane od desenia „oknowatymi”. Chusty posiadały wzór kraty w kolorach: czerwonym, białym, zielonym i granatowym. W chłodniejsze dni kobiety wkładały także kaftaniki (katanki) lub granatowe żupany. Nakryciem głowy zamężnych kobiet były chusty wiązane w czepiec, a na co dzień — wzorzyste chusty perkalowe czerwone lub białe, od święta białe, płócienne lub tiulowe, z misternym haftem. Od końca XIX wieku upowszechniły się w ubiorach kobiet zamężnych i dziewcząt kolorowe chustki tybetowe związywane zwykle z tyłu głowy. Obuwie stanowiły czarne buty z cholewami typu węgierskiego, gęsto karbowane w kostce, zdobione stębnówką, a niekiedy czerwoną safianową skórką.

Buty kobiece typu węgierskiego, XX wiek

Wyjątkowe piękno bronowickich strojów kobiecych, przejawiające się w ich kolorystyce, bogatym zdobnictwie i wyjątkowej formie, docenili artyści Młodej Polski. W latach 80. XIX wieku wyłoniła się w Krakowie grupa malarzy zajmujących się malarstwem związanym z życiem wiejskim. Należeli do niej między innymi Włodzimierz Tetmajer, Wincenty Wodzianowski, Kasper Żelichowski, Stanisław Radziejowski i Ludwik De Laveaux, którzy na swoich obrazach portretowali wydarzenia z życia wsi oraz mieszkańców w odświętnych strojach. Popularność tematyki utrwalił Stanisław Wyspiański w swoim dramacie Wesele, dla którego inspiracją był autentyczny ślub poety Lucjana Rydla z córką bogatego chłopa z Bronowic — Jadwigą Mikołajczykówną. Dostrzeżenie przez artystów pośród bogactwa odmian strojów krakowskich odmiany bronowickiej możemy wiązać z jednej strony z bezpośrednią bliskością samej wsi względem Krakowa, a z drugiej — z faktem jej przynależności do parafii Najświętszej Marii Panny. W związku z tym na co dzień w Krakowie widywało się Bronowiczan w charakterystycznych strojach przyjeżdżających na targi, zaś w niedziele i święta ubranych bardziej odświętnie, śpieszących do kościoła na Rynku. Najbardziej inspirujące widowisko musiały stanowić jednak śluby, kiedy to, jak opisuje Tadeusz Boy-Żeleński: „Bronowiczanie (…) jadą przez długą ulicę Karmelicką, przez cały Rynek Krakowski, zajeżdżają przed kościół Mariacki owe wozy chłopskie, wyładowane białymi sukmanami, bajecznie kolorowymi gorsetami, kierezjami, wieńcami, czapkami, w asystencji szumnych drużbów na koniach, tworząc istotnie porywający grą swoich barw i zamaszystością fantazji obraz”. Obrazy tego rodzaju nie mogły być obojętne dla artystów malarzy kształcących się w znajdującej się niedaleko Rynku Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych lub współpracujących z nią.

Z początkiem XX wieku pojawia się także w strojach ludowych innych regionów Polski „moda krakowska”, w znaczeniu: kolorowa, ozdobna, bogata, jak również częsty staje się udział tak zwanych Krakowiaków lub Krakowianek uświetniających uroczystości kościelne i państwowe. W okresie międzywojennym w całym kraju upowszechniły się gorsety z kramów w krakowskich Sukiennicach, szyte z czarnego aksamitu i zdobione wielobarwnymi cekinami. Choć nie miały odpowiednika w tradycyjnym ubiorze spod Krakowa, znane były jako „krakowskie”. Ukształtował się wtedy, trwający do dzisiaj, model dziewczęcego „stroju krakowskiego”, będący swobodną adaptacją tradycyjnych wzorów. Obok czarnego gorsetu z cekinami i wstążkami u ramion występowały w nim: biała bluzka z krezą, kwiecista spódnica, tiulowy fartuszek naszywany wstążkami, barwne koraliki szklane i wianuszek ze sztucznych kwiatów. W wieku XX strój krakowski staje się okazjonalnie używanym kostiumem; jako strój narodowy i reprezentacyjny noszony był podczas uroczystości państwowych, kościelnych czy świąt ludowych. Z kolei dla polskich emigrantów stanowił i nadal stanowi symbol przywiązania do ojczyzny. Współcześnie strój kobiecy krakowski występuje w zasadzie jako przebranie i często odbiega zasadniczo od autentycznego stroju. Najpopularniejsza obecnie w kulturze jest wersja dziecięca, noszona przez dziewczynki podczas uroczystości państwowych i religijnych, a także jako przebranie karnawałowe w całej Polsce.

Na przykładzie stroju kobiecego z Bronowic możemy prześledzić funkcje, jakie pełnił strój w społeczności wiejskiej, a następnie ich przemiany i przesunięcia. Najistotniejszymi w kontekście stroju odświętnego były: funkcja świąteczna albo uroczysta, następnie estetyczna, dzięki której został dostrzeżony szeroko poza społecznością wiejską, oraz obrzędowa w przypadku takich uroczystości, jak wesela, kiedy do odświętnego stroju dodawano elementy wyróżniające poszczególne postaci, takie jak pan i pani młoda czy drużba. Kolejne funkcje były związane z manifestowaniem odrębności narodowej czy też regionalnej, a w niektórych przypadkach — z podkreślaniem swojej tożsamości lokalnej, związanej z daną parafią czy też wsią. Ponadto stroje odzwierciedlały przynależność stanową, gdyż ich kompletowanie wymagało dużych nakładów finansowych i nie każdego było stać na bogato zdobione i oryginalne elementy. W przypadku stroju odświętnego najmniejsze znaczenie miała funkcja praktyczna, a w niektórych przypadkach poszczególne części stroju nie miały żadnego znaczenia praktycznego. Z biegiem czasu mogliśmy obserwować przechodzenie pewnych elementów ze stroju codziennego do świątecznego, a następnie do obrzędowego. W szerszym kontekście historycznym na przykładzie stroju krakowskiego możemy prześledzić przekształcenia funkcji całego stroju, który przeszedł ze stroju regionalnego do narodowego, zmieniając przy tym funkcję z odświętnej na reprezentacyjną i pozbawioną symboliki przypisanej mu w kontekście społeczności wiejskiej.

Opracowanie: Ewa Rossal (Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie),© wszystkie prawa zastrzeżone