Stroje Krakowiaków dzielimy na dwie podstawowe odmiany: Krakowiaków zachodnich (wsie położone na północnych i północno-wschodnich obrzeżach miasta Krakowa, obecnie w większości wchodzące w obręb miasta) oraz Krakowiaków wschodnich (tereny położone na wschód od Krakowa, za umowną linią Jędrzejów — Miechów — Proszowice — Koszyce i między Bochnią a Brzeskiem). Przyjmuje się, że podstawowym wyznacznikiem tego podziału jest występujący na danym obszarze typ sukmany. U Krakowiaków zachodnich była to biała sukmana ze stojącym kołnierzem i czerwonym obszyciem, u wschodnich — kierezja, najczęściej brązowa, z dużym trójkątnym kołnierzem opadającym na plecy.
Prezentowany strój Krakowiaka zachodniego pochodzi z przełomu XIX i XX wieku i jest to strój odświętny, ubierany do kościoła i noszony podczas uroczystości. Najbardziej charakterystycznym elementem była biała sukmana, zwana chrzanówką, będąca w okolicach Krakowa typowym męskim okryciem wierzchnim. W okolicach Bronowic i innych wsiach położonych na zachód od XIX-wiecznego Krakowa była zdobiona chwastami (pękami nici), które miały kolor amarantowy lub czerwony, we wsiach położonych na wschód od Krakowa chwasty miały kolor czarny. Do I wojny światowej sukmany te były powszechnie noszone w niedziele i święta we wsiach podkrakowskich. Ich szyciem zajmowali się krawcy w Chrzanowie — stąd ich nazwa: chrzanówka — gdzie tradycja cechu krawców ma bardzo długą historię sięgającą wieku XVI. Szycia sukman zaprzestano w pierwszym dwudziestoleciu XX wieku, co było związane z brakiem dostępności samego sukna wyrabianego przez lokalnych sukienników.
Sukmana zakładana była na kaftan bez rękawów. Kaftan był typowym elementem bogatego męskiego stroju krakowskiego. Obok kaftanów bez rękawów występowały też kaftany z rękawami. Kaftany bez rękawów noszono zwykle pod sukmaną, zaś kaftany z rękawami były odzieżą wierzchnią. Były najbardziej zdobioną częścią stroju męskiego, a kaftany z Bronowic i wsi położonych na północ i północny zachód od nich uchodzą za najbardziej znane i bogato zdobione. Na przodach, klapach od kieszeni, przy kołnierzyku oraz w tylnej części kaftana na wysokości talii miały naszyte kilka rzędów perłowych guziczków oraz amarantowe lub czerwone chwasty. Kolor chwastów przy kaftanach był ściśle związany z kolorem chwastów przy chrzanówce. Do amarantowych lub czerwonych chwastów zakładano sukmanę z chwastami w tym samym kolorze, z kolei do kaftana z zielonymi chwastami chrzanówka musiała mieć chwasty koloru czarnego. Kaftan opasany był szerokim pasem skórzanym, trzosem.

Strój bronowicki męski, 1. ćw. XX wieku, Muzeum Etnograficzne w Krakowie

Opasek należy do trzosów, czyli pasów podwójnych, tworzonych przez zagięcie skóry na długości i zszycie pośrodku rzemieniem. Trzosy były używane w Polsce już w XVI wieku. W połowie XIX wieku w okolicach Starego i Nowego Sącza były używane trzosy z wyprawionej skóry węgorza. Ze względu na kształt i technikę możemy wyróżnić trzosy krakowskie i góralskie. Opasek był noszony na południe, zachód i północ od Krakowa. Wykonywany był z miękkiej cielęcej skóry o szerokości od 10 do 25 cm. Nie opasywał człowieka w całości, ale był przedłużony za pomocą rzemienia, na który zapinano pas. Pod kaftanem znajdowała się biała płócienna koszula, z haftowanym kołnierzykiem zapinanym na spinkę z koralem lub wiązanym czerwoną wstążeczką. Krakowiak zachodni ubrany był w spodnie białe w czerwone prążki (portki; płócienne białe w pionowe paseczki, najczęściej czerwone, ale też różowe lub niebieskie, zimą często sukienne, ciemne), włożone w buty z cholewami, z czarnej skóry. Na głowie nosił kapelusz filcowy (celender) albo magierkę, czyli okrągłą, wełnianą czapkę męską o charakterystycznym kształcie, wykonaną na drutach ściegiem pończoszniczym, folowaną i modelowaną, z wywiniętym otokiem i wyodrębnionym denkiem, której głównym ośrodkiem wyrobu był Tyniec. Przy okazji świąt i uroczystości noszono rogatywkę z pawimi piórami.

Ubiór Krakowiaków ukształtował się w pełni pod koniec XVIII wieku, zaś momentem przełomowym w jego historii stały się wydarzenia związane z powstaniem kościuszkowskim (1794) i symboliczny gest przywdziania przez Tadeusza Kościuszkę białej, chłopskiej sukmany. Od tej pory noszenie białej sukmany z czerwonymi wyłogami oraz czerwonej rogatywki, nawiązujących w swej kolorystyce do barw narodowych, stało się niejako manifestem postawy patriotycznej. Kariera stroju krakowskiego polegała na przekraczaniu granic regionu i granic miedzy warstwami społecznymi, co spowodowało, ze awansował w XIX wieku do rangi stroju narodowego. Temat racławicki pojawiał się także w historiografii, literaturze i malarstwie. Nieodłącznym jego elementem był męski strój krakowski, który w pełni zaistniał na obrazach Jana Matejki Kościuszko pod Racławicami, Włodzimierza Tetmajera Racławice (tryptyk) czy Wojciecha Kossaka i Jana Styki Panorama racławicka. Powstanie kościuszkowskie dało początek mundurom wojskowym wzorowanym na krakowskich sukmanach. Nosiły je odziały Krakusów walczące w kolejnych powstaniach narodowych. Biała sukmana i czerwona rogatywka stały się symbolem walki o niepodległość.

Od końca XVIII aż do początku wieku XX strój krakowski stawał się wzorem dla przebrań kuligowych i balowych. Wówczas pojawiła się także moda na ubieranie służby w przesadnie zdobione kierezje, naśladujące chłopskie sukmany. W tym okresie stylizowany strój krakowski można było również zobaczyć na scenach teatralnych, między innymi w operze komicznej Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale z librettem Wojciecha Bogusławskiego (1794). Ubiór z podkrakowskich wsi stanowił inspirację dla kostiumów w pierwszym polskim balecie narodowym Wesele w Ojcowie Karola Kurpińskiego (1823).
Od połowy XIX wieku pojawiają się banderie krakowskie, czyli grupy Krakowiaków na koniach, odzianych w białe sukmany, z czerwony rogatywkami na głowach. Banderie towarzyszyły uroczystościom kościelnym, państwowym oraz bogatym weselom. Zasięg ich występowania znacznie przekroczył granice regionu.

Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku i początek wieku XX to okres rozkwitu zdobnictwa w stroju wsi podkrakowskich (Bronowice, Mogiła). Na ten czas przypada także fascynacja młodopolskich artystów kulturą krakowskiej wsi. Sławna staje się zwłaszcza odmiana bronowicka stroju, którą możemy oglądać między innymi na obrazach Włodzimierza Tetmajera, Wincentego Wodzianowskiego czy Kaspra Żelichowskiego. Popularność ubioru utrwaliło Wesele Stanisława Wyspiańskiego, dramat inspirowany autentycznym weselem poety Lucjana Rydla z wiejską dziewczyną, Jadwigą Mikołajczykówną z Bronowic Małych. Do premiery, która odbyła się w 1901 roku, kostiumy, wzorowane na strojach krakowskich, projektował sam autor. O sile oddziaływania stroju krakowskiego może świadczyć fakt, że w początkach XX wieku w strojach ludowych innych regionów Polski pojawiła się „moda krakowska”, w znaczeniu: kolorowa, ozdobna, bogata, jak również częsty staje się udział tak zwanych Krakowiaków lub Krakowianek uświetniających uroczystości kościelne i państwowe.

Z wiekiem XX w regionie krakowskim przychodzi moda na zastępowanie kosztownego ubioru wiejskiego tańszą odzieżą fabryczną. Strój ludowy staje się okazjonalnie używanym kostiumem; jako strój narodowy i reprezentacyjny noszony był podczas uroczystości państwowych, kościelnych czy świąt ludowych. Z kolei dla polskich emigrantów stanowił i nadal stanowi symbol przywiązania do ojczyzny. W podobnym charakterze strój krakowski występował po II wojnie światowej.
Współcześnie rozwój popularności i nowe role, jakie zaczął pełnić strój będący pierwotnie ubiorem odświętnym i uroczystym krakowskich chłopów, sprawiły, że występując w zasadzie jako przebranie, niekiedy daleko odbiegał od autentycznego stroju Krakowiaków. Obecnie, podobnie jak wiek temu, staje się inspiracją dla artystów i twórców. Przetwarzany i reprodukowany masowo, jest nieodłącznym produktem wizerunkowym Krakowa.

Opracowanie: Ewa Rossal (Muzeum Etnograficzne w Krakowie), © wszystkie prawa zastrzeżone

W 1903 roku Komitet Wydawniczy Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności z Włodzimierzem Tetmajerem i Sewerynem Udzielą podjęli się opisania bogactwa strojów ludowych, zaczynając od strojów krakowskich.
Mężczyźni nosili jako nakrycie głowy cylender. Powszechny był także zwyczaj obcinania włosów przez golibrodów, którzy nakładali na głowę swoich klientów... garnek i w ten sposób uzyskiwali równe cięcie i idealną fryzurę.
Co ciekawe, jak pisze Włodzimierz Tetmajer „Strój (...) chłopa jest odbiciem stroju dawniej szlacheckiego, dziś mieszczańskiego i zmienia się prawie równocześnie z tamtymi” — a zatem kapelusz noszony powszechnie przez chłopów miał swoje źródło w warstwach wyższych.
W całym powiecie krakowskim typowe było też rozpoznawanie panien i mężatek po uczesaniu i nakryciu głowy. Panny (jak powszechnie mówiono: „dziewuchy”) zaplatały włosy w dwa warkocze, które wystawały im spod chustki, nieraz dodatkowo dekorowanej sztucznymi kwiatami. Wpinały też w nią szpilki z kolorowymi główkami. Jednak chustki panny nosiły wyjątkowo, podczas ładnej pogody zazwyczaj nie przykrywały głowy, wówczas kwiatami zdobiły włosy.
Mężatki nigdy już nie pokazywały się z odkrytą głową. Włosy obcinały, natomiast spod nakrycia głowy wypuszczały ich pędzelki, tak zwane icki. Na co dzień nosiły chustki, natomiast podczas świąt ubierały czepiec, który po raz pierwszy zakładany był im podczas uroczystości oczepin.
O ile w dawnych czasach chustki zawiązywano z tyłu głowy, o tyle na początku wieku rozpowszechnił się zwyczaj wiązania ich pod brodą.

Opracowanie: Anna Berestecka (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

Zobacz jak wyglądał strój krakowski uchwycony okiem Tadeusza Rzący.
Przeczytaj o tym, jak wyglądały stroje krakowskie na początku XX wieku oraz na przełomie XIX i XX wieku.
Przeczytaj o tym, jakie znaczenie miał kaftan w stroju krakowskim.
Zobacz elementy damskiego i męskiego stroju krakowskiego w kolekcji Wirtualnych Muzeów Małopolski:
Kaftan męski krakowski
Koszula męska krakowska
Zapaska płócienna do stroju krakowskiego
Zapaska tybetowa do stroju krakowskiego
Gorset aksamitny do stroju krakowskiego
Koszula kobieca do stroju krakowskiego
Spódnica tybetowa zielona i czarna do stroju krakowskiego
Spódnica krakowska w kratę
Chusta czepcowa krakowska
Buty kobiece z cholewami typu węgierskiego, krakowskie
Krakowskie buty męskie z cholewami
„Celender” — kapelusz filcowy do stroju krakowskiego