XVIII wiek nazywany stuleciem kobiet był wiekiem wyrafinowanej gry towarzyskiej. Jaki przedmiot nadawał się lepiej do flirtu niż kokieteryjny, zabawny wachlarz? Powstał więc sekretny „język wachlarzy”, który musiała opanować każda młoda kobieta wchodząca na salony.  
W 1711 roku angielski pisarz Joseph Addison w czasopiśmie „The Spectator” opublikował satyrę o Akademii Wachlarza, w której otwarcie mówił, że kobieta bez wachlarza jest jak mężczyzna bez szpady. Na salonach wszędzie było słychać „szept wachlarzy, szum wachlarzy i kłótnie wachlarzy”. Często było to na tyle skomplikowane, że dobrze urodzonym pannom proponowano pomoc w opanowaniu tej trudnej sztuki.
Dlatego w 1774 królowa Szwecji Luiza Mirck powołała do życia Zakon Wachlarza, w którym najznamienitsze damy miały poznawać tajniki tej nietypowej kobiecej broni i strzec ich. Dzięki niej mogły kokietować kochanków i niepostrzeżenie uwodzić innych mężczyzn na oczach małżonków. Sam przedmiot świetnie nadawał się do tego typu gier towarzyskich. Tajemnica tkwiła w sposobie poruszania nim. Wachlarz ujawniał status społeczny osoby, która się nim posługiwała, a jego odpowiednie ustawienie wyrażało zamiary i uczucia. Wypisywano na nim miłosne wyznania lub miejsca spotkań, pełnił funkcję pośrednika między kochankami.
Francuska pisarka i obserwatorka życia salonowego Madame de Staël (1766—1817) twierdziła, że we władaniu i zabawą wachlarzem ceni się wytworność dam i jeśli kobiety piękne i szykowne nie potrafią go trzymać z gracją i elegancją, popadają w straszną śmieszność.
Pod koniec XVIII wieku pojawił się nowy typ wachlarza — „konwersacyjny”. Popularny zwłaszcza we Włoszech, Francji, Anglii i Hiszpanii, używany był aż do XX wieku. Dzięki odsłanianiu odpowiedniego układu cyfr, ukrytych w pejzażu, tworzono dialogi. Niektóre wachlarze konwersacyjne zawierały symboliczne obrazki tworzące przemyślane aluzje. W 1795 roku w Paryżu zaczęto używać wachlarza telegraficznego, ukrywającego znaki, z których potem budowano słowa.
W Hiszpanii, zwłaszcza w Andaluzji, na przełomie XVIII i XIX wieku, również powstał uniwersalny „język wachlarzy”. W hiszpańskim wydaniu ruch abanico (z hiszp. wachlarz) przerodził się w skomplikowany język, pełen namiętności i aluzji, w którym kochankowie mogli wyrażać gniew, obietnice i tęsknoty. Opierał się on na odpowiednim ułożeniu wachlarza w czterech kierunkach, w pięciu różnych wariantach. Ruchowi abanico został przyporządkowany jeden znak alfabetu.
W Polsce pierwsze wzmianki o języku wachlarza pojawiły się w 1823 roku w „Kurierze dla Płci Pięknej”, gdzie pisano, że jedyną możliwością, aby kobieta mogła poznać wielbiciela bez uszczerbku na reputacji, było skorzystanie z „języka wachlarza”. Z kolei we fragmencie Pana Tadeusza czytamy, że Telimena…
„[...] w ręku kręciła wachlarz dla zabawki
(Bo nie było gorąca); wachlarz pozłocisty
Powiewając rozlewał deszcz iskier rzęsisty”.
Wraz z nadejściem I wojny światowej zmieniła się rola kobiety i panujące obyczaje. Kobiety wolały walczyć o swoje prawa, niż „ukryte za konstrukcjami z piór snuć intrygi”.
…dama nieoczekiwanie pojawiła się na balkonie w wielkiej sali balowej i miarowo wachlując twarz, mówiła: Przyjdę wkrótce… Nagle, zwiedziona przeczuciem, poruszyła szylkretowe cacko lewą ręką… Jesteśmy obserwowani… Nie mogąc dłużej wytrzymać niepewności, zamknęła wachlarz, prezentując go tak, aby bawiący na sali kochanek zauważył… niepewnie zapytała: Czy mnie kochasz? Nie otrzymawszy odpowiedzi, nerwowo zamykała i otwierała wachlarz, dając absztyfikantowi do zrozumienia: Jesteś okrutny! Nie osiągnąwszy zamierzonego efektu, zmieniła taktykę… bardzo powolnymi ruchami wachlarza pokazała: Jesteś mi obojętny. Mężczyzna dalej nie odpowiadał na jej wysiłki, więc zrozpaczona podjęła ostatnią desperacką próbę… zaczęła otwierać wachlarz lewą ręką, oczekując, że luby zrozumie znaczenie gestu: przyjdzie i porozmawia z nią… tak długo przecież czekała… Jednak po chwili, kiedy wybranek jej serca nie ruszył się z miejsca, nie zaszczyciwszy jej nawet spojrzeniem, ostentacyjnie rzuciła wachlarz za siebie, krzycząc w duchu: Nienawidzę Cię! Wyszła odprowadzana przez współczujące spojrzenia kobiet i zdziwione mężczyzn, wsparta na ramieniu nic nie podejrzewającego męża…

Opracowanie: Kinga Śliwa (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

Bibliografia:
Sławomir Kosieliński, Spojrzenie zza wachlarza, „Wiedza i Życie”, nr 1 (1997);
Stanisław Gieżyński, Wachlarz — kobiece berło (2010): www.weranda.pl.

Zobacz XVIII-wieczny wachlarz kobiecy w kolekcji Wirtualnych Muzeów Małopolski.
Przeczytaj o historii wachlarza.

Jak wiele egzotycznych krain odwiedzimy, podążając jego śladem przez wieki historii? Ile ludzkich historii kryje w sobie ten wydawałoby się zupełnie zbędny i kapryśny przedmiot…
Najdawniejsze wachlarze pochodzą z czasów starożytnego Egiptu, gdzie początkowo były zarezerwowane dla faraonów i kapłanów. Wachlarze odgrywały znaczącą rolę w ceremoniale dworskim, były oznaką władzy noszoną w procesjach za faraonem. Trzymanie wachlarza świadczyło o wysokiej pozycji w hierarchii państwowej. Używano dużych wachlarzy z liści lub piór, osadzonych na długich uchwytach, niekiedy zgiętych pod kątem prostym u nasady pióropusza. Wachlarze towarzyszyły także zmarłym w ich pośmiertnej wędrówce. Dwa uchwyty wachlarzy znalezione w grobowcu Tutanchamona, obecnie znajdujące się w muzeum w Kairze, wykonane z kości słoniowej i złota (widoczne przedstawienia skarabeuszy) świadczą o wysokim poziomie  artystycznym, jaki osiągnęli Egipcjanie w wykonywaniu tych przedmiotów.
W Grecji zapożyczony od Egipcjan wachlarz początkowo był wykonywany z liści osadzonych na długim uchwycie. Używały go zarówno kobiety, jak i mężczyźni, jednak z racji jego dużych rozmiarów noszony był przez niewolników. Forma ta zaczęła ulegać zmianie od IV wieku p.n.e., kiedy to zmniejszono jego rozmiar, przez co stał się bardziej poręczny i można go było nosić osobiście. Do jego wyrobu zaczęto używać innych materiałów: cienkich  deseczek, tkanin i skóry naciągniętych na stelaż. W okresie hellenistycznym wykonywano również wachlarze z piór, którym często przypisywano właściwości magiczne. Najczęściej spotykaną formą był wachlarz półkolisty, co znalazło odzwierciedlenie w dekoracji greckiej ceramiki.
Rzymianie wymyślili własny rodzaj wachlarza, zwanego musicarum (łac. musicas — mucha), służącego do oganiania się od owadów. Około IV wieku p.n.e. pojawiły się małe wachlarze przypominające proste chorągiewki.
Podążając śladem wachlarza, nie możemy ominąć cesarskich Chin i Kraju Kwitnącej Wiśni, gdzie przedmiot ten zyskał wyjątkowo piękną formę i odgrywał istotną rolę w codziennym życiu dworu i jego mieszkańców.
Jedna z chińskich legend o powstaniu wachlarza mówi o pięknej córce mandaryna Kan-Si, która w trakcie trwania Święta Pochodni, chcąc ochłodzić twarz zakrytą maską, zaczęła się nią bardzo szybko wachlować. W ślad za nią poszło pozostałe 10 tysięcy dam, którym upał również dawał się we znaki. Dzięki temu ich oblicza pozostały w ukryciu, a dookoła zapanował przyjemny chłód…
Na dworze cesarskim i w hierarchii urzędniczej państwa obowiązywały sztywne reguły używania wachlarzy. Jednak przy ich zachowaniu wachlarz stawał się przydatnym narzędziem w obejściu etykiety. Zasłaniając nim twarz, można było uniknąć niekończących się, ceremonialnych ukłonów. Innym praktycznym, choć dla młodzieży szkolnej pewnie zdumiewającym, zastosowaniem było posługiwanie się wachlarzem przy karceniu uczniów w szkole. Powstawały „wachlarze wojenne”, wykonane z metali, przeznaczone dla żołnierzy. Występowały również duże dekoracyjne wachlarze ceremonialne, stosowane między innymi w czasie defilad czy procesji, spełniające funkcje reprezentacyjne.
Wachlarze wykonywano z papieru, jedwabiu, piór, drewna, liści palmowych, kości słoniowej oraz szczególnie cenionego w Chinach białego nefrytu. Uchwyty cennych egzemplarzy powstawały z masy perłowej, srebra lub złota. Kolorystyka była często monochromatyczna, a dekoracje wywodziły się ze sztuki kaligrafii. W Chinach, Mezopotamii i Indiach pióra wachlarzy nasączano również wonnymi olejkami, aby przy każdym ruchu unosiła się przyjemna woń. Znaczny rozwój tej dziedziny rzemiosła artystycznego nastąpił po przejęciu z Japonii formy wachlarza składanego.
W Japonii odkrycie to nastąpiło około VII wieku. Towarzyszyła mu legenda opowiadająca o parze małżonków, którym do mieszkania wpadł nocą nietoperz. Obserwacja skrzydeł zwierzęcia poczyniona w trakcie wynoszenia go z domu przyczyniła się do wymyślenia wachlarza składanego, którego najstarsze formy nosiły nazwę komori, co w języku japońskim oznaczało nietoperza. Wachlarze dotarły do Japonii przez Koreę. Materiał, z którego je wykonywano, świadczył o statusie społecznym i majątkowym właściciela. Różnorodne jego formy związane były z przeznaczeniem. Stosowano materiały podobne do chińskich, rozwinięto jednak ich dekorację poprzez wprowadzanie między innymi rysunków tuszem, reprodukcji drzeworytów czy też umieszczanie krótkich wierszy. zamieszczano sceny rodzajowe z życia dworu, malownicze krajobrazy lub pokrywano je kaligrafią. Można było również zakupić niezdobiony wachlarz i dekorację wykonać samemu.
W Chinach i Japonii największą popularnością cieszyły się wachlarze składane typu Brise’. Ich stelaże odznaczały się wyjątkowym wdziękiem, ze względu na misternie rzeźbione drobne ornamenty roślinne, pejzażowe, architektoniczne, a także antropomorficzne. Kolejną formą wachlarza, jaką wykształciła kultura japońska, był wachlarz plisowany. Zapotrzebowanie na wachlarze było ogromne, dlatego zaczęły powstawać manufaktury, często o wysokim stopniu specjalizacji. Zmieniła się i uległa poprawie technologia ich wytwarzania, powstawały szkoły malarskie wachlarzy, wprowadzono różne techniki zdobienia (między innymi inkrustacji i ażuru). Uważane za przedmioty codziennego użytku stanowiły nieodłączny atrybut stroju na przykład samurajów. Odgrywały również istotną rolę w japońskim teatrze.
Do Europy wachlarz składany dotarł dopiero w XVII wieku, wcześniej, bo około XV wieku, pojawił się na Wschodzie. Do rozprzestrzenienia wachlarza na europejskich dworach przyczynili się portugalscy żeglarze. Wcześniej Europejki używały małych chorągiewek lub wachlarzyków z ptasich piór. Moda na wachlarze objęła wszystkie warstwy społeczne, w związku z czym zaczęto tworzyć zakłady produkcyjne. Najbardziej znane ośrodki produkcji znajdowały się we Włoszech. W Mediolanie, Genui i  Sienie wytwarzano wachlarze z ptasich piór (pewną nowość stanowiły wachlarze z piór papug długoogonowych). Ich uchwyty wykonywano ze szlachetnych materiałów: kości słoniowej, złota, srebra, kamieni szlachetnych. W celu przymocowania wachlarza do stroju przypinano mu łańcuszek lub wstążkę. W Wenecji wytwarzano wachlarze-chorągiewki, noszone przez zamożne kobiety. Zdobione wenecką koronką i wykonane z białego welinu przeznaczone były dla młodych, zaręczonych dziewcząt. W Neapolu i Bolonii popularne były wachlarze ekranowe o dekoracji geometrycznej.
Jedną z piękniejszych kolekcji wachlarzy posiadała królowa Anglii Elżbieta I. Mawiała, że to jedyny przedmiot, jaki mogą jej ofiarować poddani. Jednak to XVIII wiek był złotym okresem wachlarza.
Praktyczny, kokieteryjny i zabawny przedmiot stał się szybko niezastąpionym i nieodłącznym rekwizytem każdej eleganckiej damy. Francuskie rokoko wprowadziło modę na wachlarze misternie wykonane, popularna stała się kość słoniowa. Tematy czerpano z komedii włoskich, przedstawiano sceny pasterskie, miłosne, polowania, a także pejzaże i portrety. XVIII-wieczne wachlarze stanowiły prawdziwe dzieła sztuki. Wykonane z papieru, cienkiej skórki, szylkretu, kości słoniowej, macicy perłowej, malowane laką, rzeźbione stanowiły eleganckie uzupełnienie ówczesnej garderoby. Najczęstszymi dekoracjami były sceny mitologiczne, rodzajowe lub krajobrazowe, niekiedy także erotyczne. Markiza de Pompadour zamawiała wachlarze u znanych malarzy epoki. W życiu towarzyskim przydawał się wachlarz typu domino, z wyciętymi otworami, przez które dama mogła obserwować otoczenie, sama będąc niezauważona. W wachlarzu montowano również soczewkę, która służyła jako okulary w bardzo eleganckiej oprawie — takich używała Maria Antonina.
Dzięki wachlarzowi można było wybrnąć z trudnej sytuacji. W czasie audiencji u królowej Francji Marii Antoniny miało miejsce kłopotliwe zdarzenie. Królowa, znana z zamiłowania do mody, zauważyła u jednej z pań, niemieckiej baronowej d’Oberkirch, niezwykle urokliwą bransoletę na ręce. Poprosiła więc baronową o pokazanie świecidełka z bliska. Etykieta w Wersalu nie pozwalała jednak na to, aby w miejscu publicznym wręczyć królowej jakiś przedmiot, używając do tego ręki nieosłoniętej rękawiczką. Baronowa zdjęła więc bransoletę i położyła na rozłożonym wachlarzu. Dzięki podaniu biżuterii w ten sposób etykieta została zachowana, a królowa była zadowolona.
W XVIII i XIX wieku można było spotkać wachlarze typu aide-mémoire, przypominające słowa popularnych piosenek, układy taneczne czy zasady gier. Z kolei podczas rewolucji francuskiej nadruki na  wachlarzach komentowały bieżące wydarzenia polityczne.
W XIX wieku delikatne koronkowe wachlarze przeznaczone były dla młodych dziewcząt, natomiast dostojne damy gustowały w dobranych pod kolor sukni, eleganckich wachlarzach wykonanych z piór. Popularną dekoracją stały się sceny ukazujące eleganckie towarzystwo podczas zabaw i przechadzek, znane z obrazów Fragonarda, Bouchera czy Watteau. Co ciekawe, znany polski malarz koni Wojciech Kossak także ozdabiał wachlarze: Hołd rycerza przed królową, Polonez i koncert Jankiela, Wesele krakowskie.
XX wiek przyniósł upadek kariery wachlarza; po I wojnie światowej tylko wiekowe damy pamiętające dawne lata jego i swojej świetności nie mogły się rozstać z tym wyrafinowanym przedmiotem.
Dziś wachlarze, zamknięte w muzealnych gablotach, wprawiają zwiedzających w zadumę nad ulotnym pięknem minionych epok, nadal czarując swym niepowtarzalnym urokiem.

Źródła:
Porozmawiajmy: o wachlarzach, cz. 1
Porozmawiajmy: o wachlarzach, cz. 2
 

Opracowanie: Kinga Śliwa (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

Zobacz: wachlarz z kolekcji Wirtualnych Muzeów Małopolski.
Przeczytaj o Akademii Wachlarza.

Jedną z idei przyświecających nam w tworzeniu portalu „Wirtualne Muzea Małopolskiˮ jest zwracanie uwagi na detale eksponatów, często niedostrzegane misterne zdobienia, zaskakujące niekiedy w zbliżeniu faktury i kształty prezentowanych obiektów. Staramy się, aby wysoka technologia służyła wydobyciu tych szczegółów, zbliżeniu do nich. Pragniemy Was na chwilę za pomocą uzyskaneg
Sculpture “Mother of God of Skępe”o w ten sposób  "powiększenia" zatrzymać, może niekiedy zachwycić?
Czego chcą ornamenty? Czym są dla dzieła sztuki? Czy ornament może być sygnaturą? Te i wiele innch interesujacych pytań padło podczas LXIII Ogólnopolskiej Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki zatytułowanej Ornament i dekoracja dzieła sztuki (20–22 listopada 2014 r., Kraków), w której mieliśmy przyjemność uczestniczyć, prezentując wybrane pod kątem tematyki konferencji eksponaty ze zbiorów WMM (zob. Relacja z konferencji). 

Wszystkie prezentowane obiekty, pozornie różnorodne, o innym przeznaczeniu, stanowiące efekt wytwórczości człowieka odmiennych kultur, różnych rodzajów rzemiosła i okresów artystycznych łączy jedno – właściwy im ornament.
Tendencja do dekoracji wynika z wewnętrznej potrzeby człowieka do estetyzacji otaczającej go przestrzeni i elementów organizujących ją. Charakterystyczne dla poszczególnych okresów historycznych motywy i ich zespoły, które tworzyły ornament, a więc określoną formę zdobniczą, pokrywały i porządkowały powierzchnię dzieł. Z ornamentem spotkamy się we wszystkich dziedzinach sztuk i rzemiosła. Stanowi nieodłączny komponent dzieła, przy czym nawet gdy nie występuje fizycznie, odzwierciedla świadome nie-użycie, czyli brak. Stosunek ornamentu do przedmiotu bywał różny, stanowił formę towarzyszącą, jego dekorację, mógł wyznaczać podziały płaszczyzn, z czasem zaś wyodrębnił się i przyjął pierwszorzędną rolę, traktowany autonomicznie, tworzył formy same w sobie będące dziełem. Natomiast jego relacja względem powierzchni wahała się od horror vacui do amor vacui, aż po kompletne z niego oczyszczenie. Formy ornamentalne miały swoją genezę w naturze, bądź traktowano ją jako wyjściowe źródło inspiracji, stąd rozróżnienie na ornament geometryczny, roślinny i zwierzęcy. Jego stopniowa transformacja dążyła do uzyskania abstrakcyjnego kształtu, który jednak intuicyjnie nadal zakorzeniony był w rzeczywistości, a raczej stanowił jej przetworzenie – zbiór znanych nam elementów połączonych w fantazyjne formy o zaskakującym stosunku względem siebie.
Wyodrębnienie jego charakteru, towarzyszących mu motywów i inspiracji, a w tym jego istoty, pozwala uzyskać wiele informacji o samym dziele. Można tego dokonać na wielu płaszczyznach. Nieprzypadkowe zestawienie zdawałoby się zupełnie odmiennych obiektów w jednej prezentacji, w każdym wypadku opatrzonych dekoracją ornamentalną, otwiera nowe pole do ich interpretacji i znajdowania łączących je korelacji.
Przez każdy z prezentowanych obiektów przeziera celowość dekoracji – czy mówimy o dziełach sztuki „wysokiej”, profesjonalnej, czy ludowej – widnieje w nich ewidentna potrzeba zastosowania świadomie, bądź często intuicyjnie, nieraz bardzo naiwnych form ornamentalnych, które wyznaczały podziały podkreślające kształt przedmiotu i wypełniły jego płaszczyznę (zob. Rożek na proch, Drewniana skrzynia malowana, Matka Boska Skępska).
Różnorodność form dekoracji i ornamentu, jakie pojawiały się na dziełach pochodzących z poszczególnych kręgów kulturowych, warunkowana była wieloma czynnikami. Niewątpliwie najistotniejszym była panująca wówczas moda, która precyzowała stosowany repertuar formalny, czy też dostęp do źródeł inspiracji. Jednak w większości kultur, zwłaszcza wschodnich, przejawiała się dominująca tendencja do inspiracji naturą, która stanowiła podstawę dla kształtowania ornamentyki w wielorakim wydaniu (zob. Waza emaliowana, Balsaminka wieżyczkowa, Skarbczyk, Szablon farbiarski). Szczególnie w przypadku kultur islamu czy judaizmu zakaz dotyczący sztuki przedstawieniowej rozwinął ornament, jako jedyną, akceptowalną formę sztuki, która wykorzystywała w pełni repertuar form roślinnych i geometrycznych.
Skrajnie różniące się od siebie przeznaczenie tych obiektów pozwala zauważyć, iż dekorujący je ornament nie jest zależny od ich funkcji. Ornament jest niepolityczny i nieideologiczny, stąd możliwe było użycie tego samego motywu na przedmiotach codziennego użytku, przedmiotach kultu etc. (zob. Krzesło z poręczami, Kufel z pokrywą, Kielich mszalny). Podobnie rzecz się miała z poszczególnymi dziedzinami rzemiosła, charakteryzującymi się odmiennymi technikami, gdzie bez względu na ich różnorodność i stopień trudności wykonania, pojawiały się te same formy ornamentalne. Zatem kwintesencją ornamentu jest operowanie wyłącznie formą. Jednak i ona właściwa była epoce, w której się wykrystalizowała. Przykładem tego może być rocaille, zawierający w swym kształcie, elementach i zachowaniu epitety dokładnie odpowiadające okresowi rokoka (zob. Wachlarz kobiecy). Nieco inne zastosowanie i problematykę miała natomiast dekoracja, która mogła obierać formy przedstawieniowe, a tym samym niosła konkretną informację, często odnosząc się do przeznaczenia dzieła, czy jego fundatora (zob. Róg Bractwa, Ornat).
Tego rodzaju ścieżek kontekstualnych łączących na różnych płaszczyznach te wszystkie przedmioty można tworzyć wiele. Mimo odmienności, znajdujemy pośród nich wiele współczynników korelacji.  Zachęcamy Was do szukania własnych linii powiązań między prezentowanymi obiektami i funkcją zastosowanych w nich ornamentyce i dekoracji, które pozwalają zobaczyć dzieło nie tyle z bliska, ale z innej perspektywy, formalnej i interpretacyjnej.

Opracowanie: Paulina Kluz (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.