Przemysław Piekarski

Religia żydowska opiera się na trzech filarach: Tora, Awoda (w czasach Świątyni ofiary rytualne i modlitwy, po jej zniszczeniu szeroko pojmowana liturgia wspólna i indywidualna) oraz Cedaka (miłosierdzie, dobre uczynki).

Zwój Tory, 1913, Muzeum w Chrzanowie im. Ireny i Mieczysława Mazarakich. Digitalizacja: RPD MIK, domena publiczna

Tora dana przez Boga Mojżeszowi na górze Synaj, symbolizowana przez dwie kamienne tablice z Dekalogiem, najpierw zapamiętana, później spisana, nazywana jest Prawem, czasem Zakonem. Wśród żydów mówi się o niej Hamasz (Pięcioksiąg – por. greckie Pentateuch). Księgi Tory noszą hebrajskie nazwy pochodzące od pierwszych słów, nie od ich zawartości. Księga pierwsza to Bereszit (Na początku…) czyli Genesis albo Księga Rodzaju. Kolejna księga to Szemot (Imiona…) czyli Exodus – Księga Wyjścia, następnie Wajikra (I powiedział…) – Leviticus – Księga Kapłańska. Dalej Bamidbar (Na pustyni) – Numeri – Księga Liczb, a na koniec Dwarim (Słowa) czyli Księga Powtórzonego Prawa. Słowa Tory są dla wierzących Żydów słowami samego Boga. Obok Pięcioksięgu spisane są również dwie inne części Biblii Hebrajskiej – Newiim – Prorocy oraz Ketuwim – Pisma. Pierwsze sylaby trzech części składowych dają akronim TaNaCh – właśnie tak nazywają Żydzi swą Biblię. Bardzo ważny jest układ kolejnych części (zaburzony przez tłumaczenie Septuaginty). Tora to Słowa Boga, wypowiedziane bezpośrednio do Mojżesza. Prorocy mówili w imieniu Boga, byli jego posłańcami. Jednak w części nazwanej Newiim – Prorocy znajdujemy księgi historyczne – m.in. dwie Królewskie, Sędziów czy Jozuego. Ketuwim – Pisma to słowa inspirowane przez Boga, ale pisane przez ludzi. Nie umniejsza to ich wartości religijnej. Niektóre czytane są codziennie (psalmy), inne przy okazji świąt – Pieśń nad Pieśniami, Kohelet, księgi Ester, Rut, Hioba itd.

Tanach jest napisany w języku hebrajskim, który od VI w p.n.e. nie był językiem mówionym, stąd potrzeba tłumaczenia na inny język żydowski – aramejski. Późniejsza literatura żydowska sięga do obu tych języków. W hebrajskim tekście Tanachu znajdujemy pojedyncze zapożyczenia aramejskie oraz dłuższe fragmenty napisane w tym języku  – w księgach Daniele oraz Ezry.

Objaśnianiem Tanachu najwcześniej zajęły się midrasze – trzy zbiory komentarzy wyjaśniające trudniejsze kwestie szeroko pojętej Tory.

Jednak systematyczny wykład najważniejszych części Tanachu daje Miszna, traktowana jako zbiór praw tzw. Tory ustnej. Dla osób postronnych to określenie może być mylące. Z jednej strony odnosi się do Prawa danego Żydom od Boga, za pośrednictwem Mojżesza (jego symbolem są dwie kamienne tablice), wedle tradycji spisane w zwojach i umieszczone w Arce Przymierza obok tablic właśnie, z drugiej przekazywane ustnie od czasów Mojżesza (ok. XV w. p.n.e.) do czasów Judy Hanasiego (II/III w. n.e.), który nakazał spisać dotychczasowe prawo ustne, wobec rozproszenia Żydów po świecie i niebezpieczeństwa jego zniekształcenia.

Talmud Babiloński, 1831, Wiedeń, Ośrodek Spotkania Kultur w Dąbrowie Tarnowskiej. Digitalizacja: RPD MIK, domena publiczna

Sześć porządków Miszny i dalsze ich objaśnienia, czyli Gemara, zebrane razem tworzą Talmud (Mądrość). Dwie wersje Talmudu – Bawli (babiloński) i Jeruszalmi (jerozolimski) były tworzone odpowiednio w akademiach talmudycznych w Babilonie (głównie w języku hebrajskim) oraz w kilku ośrodkach w Izraelu (głównie w języku aramejskim).

Wspomniane porządki Miszny to: Zeraim (nasiona), Moed (czas wyznaczony), Naszim (kobiety), Nezikin (szkody), Kodaszim (świętości) oraz Taharot (oczyszczenia). W obu wersjach Talmudu do niektórych części Miszny pojawiają się dodatkowe objaśnienia (Gemara). Grupa mędrców, których dyskusje przedstawiono w Misznie to Tanaici, odpowiednio dla Gemary są to Amoraici. Zarówno Miszna, jak i Gemara przedstawiają poglądy zaakceptowane, jak i odrzucone (te dla uniknięcia podobnych błędów argumentacji w przyszłości). Proces tworzenia komentarzy Talmudu trwał stulecia, a współcześni mędrcy stanowią otwartą grupę Aharonim (ostatnich) – komentatorów. Jednak standardem Talmudu jest tzw. wydanie wileńskie z połowy XIX wieku, a nowsze opinie można znaleźć w publikowanych oddzielnie dziełach lub zbiorach.

Podstawą wszystkich dysput jest oczywiście Tora i zawarte w niej przykazania. Jest ich 613, a zbiór wszystkich przykazań nazywa się po hebrajsku Tarjag Micwot[1]. Do tej liczby dochodzi jeszcze 14 przykazań (micwot); 7 tzw. przykazań noachickich (dla potomków Noego, czyli całej ludzkości po Potopie) oraz 7 przykazań (od rabinów) nawiązujących do wydarzeń, jakie miały miejsce po spisaniu Tory (np. odnowienia Świątyni po zwycięskim powstaniu Machabeuszy, ocalenia Żydów w Persji, opisanych w księdze Estery; czy zburzenia Świątyni w 70 r. n.e.).

Wnioski wynikające z interpretacji przykazań to właśnie zawartość Talmudu, a konkretne ustalenia stanowią podstawę prawa religijnego (Halacha) obowiązującego każdego Żyda. Zmiana warunków życia poza Izraelem, w diasporze, wymusiła nową interpretację Halachy. Dziełem przełomowym jest tutaj traktat Josefa Karo – Szulchan Aruch (Nakryty Stół, XV/XVI w.) oraz dzieło krakowskiego mędrca Remu (rabin Mosze Iserles, XVI w.) zatytułowany Mapa (Obrus) kontekst. Josef Karo interpretuje prawo religijne zgodnie z warunkami życia na Półwyspie Iberyjskim, gdzie się urodził i we współczesnym sobie Izraelu. Komentarz Remu dodaje kolejne interpretacje ważne dla Żydów Aszkenazyjskich (Europa Środkowa i Wschodnia).

Wiele wskazówek wyjaśniających problemy codziennego życia znajdujemy w responsach – listach mędrców, stanowiących odpowiedzi na konkretne zapytania dotyczące stosowania Halachy, prawa religijnego w konkretnych sytuacjach. Po hebrajsku nazywane są one Sze’elot u Teszuwot (pytania i odpowiedzi).

Jest jednak zasada mówiąca: życie idzie przed Torą. Znaczy to, że zakazy można złamać, by ratować ludzkie życie. Szpitale i inne służby działają przecież w czasie świątecznym. Można, a nawet trzeba skorzystać z telefonu dla ratowania życia. Nie wolno jednak dopuścić się trzech grzechów, choćby za cenę utraty życia: morderstwa, bałwochwalstwa i zakazanych stosunków seksualnych.

Literatura żydowska dostępna w języku polskim jest dość bogata. Z jednej strony mamy przekłady rabina Izaaka Cylkowa (Tora i wiele ksiąg Tanachu), pochodzące z końca XIX w., dostępne w reprintach. Z drugiej strony ostatnie dekady przyniosły wiele nowych przekładów, głównie rabina Sachy Pecarica i Ewy Gordon (pięć ksiąg Tory[2], księgi Ester[3] i Rut[4], jeden z tomów Talmudu[5]). Kolejnym przekładem są tomy Miszny pod redakcją Romana Marcinkowskiego[6]. Dobrą pomocą mogą być też strony internetowe, np. Stowarzyszenie Pardes – żydowski portal edukacyjny, 614 przykazanie, Stowarzyszenie Żydów Polskich.

Opracowanie: dr Przemysław Piekarski, 
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.