Kształtowanie się ikonografii, od zaszczepienia idei, poprzez krystalizację w kulcie, aż po materializację w sztuce, stanowi długi i skomplikowany proces. Przykład Opieki Matki Boskiej pokazuje jak twórczo mógł rozwinąć się temat oparty na jednej idei, w której Wschód i Zachód znalazły wspólne źródło i przez której interpretację – ich drogi z czasem się rozeszły.
Najstarszy funkcjonujący w świadomości ludzkiej obraz kojarzony z ideą opieki związany był z przedstawieniem ptaka osłaniającego swoje młode skrzydłami. Aluzja do niego występowała wielokrotnie w tekstach; stosowana była też często jako przenośnia (np. późniejsza metafora „skrzydeł Bożych” – rodzic chroniący dzieci). Gest okrywania potrzebujących płaszczem należy do archetypów, kojarzony jest z mocą i opieką bądź to władcy, bądź boską (siły wyższej). W pierwszym wydaniu płaszcz rozumiany jako symbol władzy chronił wszystkich, którzy się pod nim znaleźli. W drugim, jako znamię wyboru i namaszczenia (św. Eliasz), jak również ochrony boskiej. W średniowieczu okrywanie płaszczem związane było z opieką protektorów, w przypadku stojących wysoko w hierarchii kobiet – wstawiennictwa. Ta głęboko zakorzeniona idea stała się ponadczasowa, gdyż odwoływała się do czytelnego od starożytności symbolu, który – zyskując formę obrazową –przemawiał do wyobraźni wiernych. Został on przyswojony przez religię chrześcijańską w obrazie pośrednictwa Matki Boskiej, jednocześnie kojarzony z miłością macierzyńską. Kult rozwijał się spontanicznie, a ikonografia kształtowała się w wydaniu ludowym, jeszcze długo przed nauką teologów, u których określenie Mater Misericordiae, jako Opiekunki i Matki Miłosierdzia pojawiło się dopiero w XIV wieku.
Idea Opieki Matki Boskiej, która występowała w ikonografii zachodniej jako Mater Misericordiae, na wschodzie zaś jako Pokrow i Pokrowa – posiada prawdopodobnie wspólne źródło. Jest nim legenda o cudownym ocaleniu przechrzty od śmierci w piecu ognistym przez Matkę Boską, która okryła go swoim płaszczem.  
Ikonografia Mater Misericordiae kształtowała się w zachodniej interpretacji na dwóch płaszczyznach – w typie monastycznym oraz w tradycji Mater Omnium, czyli opiekunki wszystkich ludzi. Motyw płaszcza opieki występował również w ikonografii innych świętych: św. Marcina z Tours, który podzielił się nim z żebrakiem; w przedstawieniach św. Urszuli, okrywającej swoje towarzyszki; czy św. Zofii osłaniającej córki, a z czasem pojawił się w przedstawieniach kolejnych świętych.
Typ monastyczny wykrystalizował się w ramach rywalizacji  zakonów cystersów, dominikanów, norbertanów, karmelitów, kartuzów, a także jezuitów o szczególną protekcję Matki Boskiej ich wspólnoty. Miał on charakter wizyjny i każdorazowo opierał się na legendzie o objawieniu zakonnika, który ujrzał Matkę Boską chroniącą swoim płaszczem członków jego zgromadzenia. Ten topos ikonograficzny po raz pierwszy pojawił się prawdopodobnie u cystersów, od których przejęły go inne zakony. W ikonografii posoborowej motyw opiekuńczego płaszcza Matki Boskiej połączył się z kultem szkaplerza  i różańca, tworząc nowe, poszerzone kontekstowo wizerunki (np. Matki Boskiej rozkładającej opiekuńczy płaszcz, w dłoni zaś trzymającej różaniec), które w ikonografii funkcjonują też jako samodzielne tematy.
W drugim przypadku temat Mater Misericordiae  występował jako Mater Omnium, pod płaszczem której skrywali się przedstawiciele wszystkich stanów, świeccy i duchowni, kobiety i mężczyźni. Idea opieki nad całym światem rozumiana była szeroko, przez co płaszcz bywał na tyle obszerny, że – aby pomieścił wszystkich – podtrzymywali go aniołowie i święci. Mógł być też zawężony do przedstawienia mniejszego grona osób, przykładowo jednej rodziny. Typ ten odpowiadał ideowo szczególnie bractwom maryjnym (szkaplerznym, różańcowym).
Kult Matki Boskiej nasilał się przez wieki wojen i wszelkiego rodzaju klęsk. Mater Misericordiae ukazywano jako opiekunkę miast i wojsk, nazywaną palladium, która osłaniała je swoim płaszczem, jak tarczą. Jednocześnie zaadoptowano znane motywy fabularne, powtarzane w literaturze jak topos, a mianowicie cudowną obronę miasta przez Marię, która okryła je płaszczem (Konstantynopol, Chartres, Mont-St-Michel, Jasna Góra).
Postać Matki Boskiej wspomagała z czasem postać Chrystusa, czy siedzące na jej kolanach Dzieciątko, zaś towarzyszący aniołowie rozchylali poły jej płaszcza. Ciekawym przykładem jest występujący w sztuce polskiego średniowiecza typ Madonny szafkowej. Figura w układzie zamkniętym obrazuje Madonnę z Dzieciątkiem (w typie ikonograficznym Sedes Sapientiae – Stolica Mądrości). Po otwarciu drzwiczek ukazuje się pośrodku Tron Łaski, na skrzydłach zaś – klęczące postacie pod opiekuńczym płaszczem. Całość posiada wymowę znaczeniową nawiązującą do potrójnych narodzin Chrystusa. Przedstawienie Opieki Matki Boskiej było z czasem włączane w różne cykle ikonograficzne, bądź mieszane z innymi wątkami, co uzupełniało jej kontekst o nowe treści. Sama idea została później przejęta również przez sztukę świecką, która nie wiązała już jej wizerunku z Marią, a poprzez płaszcz symbolizowała wyłącznie opiekę.
Na wschodzie kult Opieki Matki Boskiej przyjął zgoła inną formę. Został zespolony z ilustracją określonego wydarzenia, przez co wytworzył własną liturgię i ikonografię. Połączył ideę z relikwią, którą była szata Matki Boskiej przechowywana w klasztorze w Blachernach (dzielnica Konstantynopola). W związku z tym w Bizancjum w VII wieku ustanowiono święto Złożenia Szaty Bogurodzicy na dzień 2 lipca. Gdy w XII wieku część cudownego maforionu przeniesiono z Konstantynopola na Ruś, nabożeństwo owo uzyskało oficjalne uznanie  w postaci obowiązującego całą Cerkiew święta Pokrowy, przypadającego na 1 października (14 października w kalendarzu gregoriańskim). Ruski kult rozwinął się jednak znacznie wcześniej, już w X wieku silny wpływ miała wizja Matki Boskiej zawartej w Żywocie św. Andrzeja Szalonego.
Najdawniejsze wizerunki Pokrowy posiadały w pewnym sensie charakter symboliczny, grupowały postacie Matki Boskiej, Chrystusa i aniołów podtrzymujących jej chustę. Po jakimś czasie ikonografia wzbogaciła się o kolejnych członków sceny, a mianowicie bezpośrednich świadków cudu – św. Andrzeja Szalonego i Epifaniusza. Kompozycja została podzielona na dwie sfery: ziemską i niebiańską, następnie zaś dobudowano w tle sztafaż architektoniczny. Obie rozbudowywane były z czasem o kolejne postacie. Ich liczba wzrastała również ze względów kompozycyjnych, dla zachowania symetrii.
Największe przemiany przeszedł orszak dolnej strefy, który uzupełniany był o kolejnych świadków cudu – świętych, Ojców Kościoła oraz lud kryjący się pod opiekuńczym płaszczem Matki. Schemat ikonograficzny wciąż ewoluował, oddziaływały nań ówczesne wydarzenia, jak i lokalny kult. Podczas kolejnych przemian dodano również postać Ananiasza oraz Romana Melodystę, tego ostatniego umieszczono w centrum kompozycji, zasłaniając carskie wrota. Rozbudowa ta z czasem dochodziła do irracjonalnego  grupowania wszystkich świętych związanych z 1 października. Kompozycja zyskiwała na teatralności i reprezentatywności – pojawiły się postacie cesarza Leona Mądrego i jego żony Zoe, razem z ich dworem (nieraz uchodzący za św. Helenę i Konstantyna Wielkiego). Dolna strefa podzieliła się na cesarza wraz ze swym orszakiem po jednej stronie, Ananiasza z biskupami, świętymi z kalendarza greckiego, bądź lokalnymi, po drugiej. Między nimi, w centrum znajdował się Roman Melodysta, a kompozycję uzupełniał bezimienny tłum skryty pod płaszczem Matki Boskiej. Kult był na tyle rozwinięty, że Pokrowy podzieliły się na typy lokalne (np. nowogródzki, moskiewski) z orszakami właściwych sobie postaci. Skład uczestników wizji był wciąż aktualizowany, zaczęto wprowadzać nawet osoby współcześnie żyjące: carów i dworzan, fundatorów, a w czasie panowania demokratyzacji również przedstawicieli szlachty. Jednocześnie opiekuńczy płaszcz Matki Boskiej przeszedł metamorfozę od blacherneńskiego maforionu, przez omofor, chustę, aż do wizerunku ręcznika ukraińskiego, zachowując jednak wciąż tę samą wymowę.
Ikonografia Mater Misericordiae była twórczo rozwijana w sztuce, w przeciwieństwie do idei, której była reprezentacją, a która od wieków jasna i czytelna, funkcjonowała w świadomości odbiorców bez zmian. Ewolucja tego tematu ikonograficznego ustała już w XIX wieku. Później był on stosowany wyłącznie sporadycznie w sztuce sakralnej i świeckiej, która – zgodnie z zasadą inercji ikonograficznej – zaadoptowała znaczenie związane z czynnością, bądź motywem, nie zaś z konkretnym wizerunkiem.

Opracowanie: Paulina Kluz (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

Bibiografia:
Mieczysław Gębarowicz, Mater Misericordiae – Pokrow – Pokrowa w sztuce i legendzie środkowo-wschodniej Europy, Wrocław 1986;
Ryszard Knapiński, Od Pokrowy do Płaszcza Opieki. Przeobrażenia motywu ikonograficznego Mater Misericordiae, „Studia Warmińskie”, XXXIX (2002), s. 131–160;
Beata Szafraniec, Matka Boska w płaszczu opiekuńczym, [w:] Krystyna S. Moisan, Beata Szafraniec, Maryja – Orędowniczka wiernych. Ikonografia nowożytnej sztuki kościelnej w Polsce, Warszawa 1987, s. 10–43.

Zobacz także:
Ikona „Matka Boska Opieki" (Pokrow) z Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
Ikona „Matka Boska Opieki" (Pokrow) z Muzeum Narodowego w Krakowie