Żydowski kalendarz jest słoneczno-księżycowy. Lata liczone są według obrotów Ziemi wokół Słońca, natomiast przy wyznaczaniu miesięcy uwzględniany jest ruch Księżyca.

10 września 2018 roku (według żydowskiego kalendarza 1 dnia miesiąca Tiszrej) rozpoczął się 5779 rok żydowski. Jest to umowna rachuba dokonana na podstawie historii biblijnych. Jej punktem początkowym jest stworzenie świata, a dokładniej – dzień, w którym stworzeni zostali Adam i Ewa. Biblia nie podaje żadnych dat, jednak często pojawiają się informacje o tym, jak długo żyła jakaś postać lub ile miała lat, zostając rodzicem. To dało podstawy do szacunkowych obliczeń lat.

Ciekawostką jest to, że miesiąc Tiszrej, w którym obchodzone jest święto Rosz ha Szana (dosł. „głowa roku”), nie jest wcale pierwszym miesiącem żydowskiego kalendarza. Miesiące nie są w Torze nazwane (ich nazwy pojawiają się później), są jednak numerowane i jako pierwszy określony jest wiosenny miesiąc Nisan, natomiast Tiszrej to miesiąc siódmy.

Miesiące w kalendarzu żydowskim są odmierzane według cyklów księżyca i trwają po 29 lub 30 dni. Nów księżyca (Rosz Chodesz – dosł. „głowa miesiąca”) ma charakter pół-święta i towarzyszą mu dodatkowe modlitwy. Pełnia zawsze wypada w połowie miesiąca.

Jednak odliczanie czasu wyłącznie według cyklów księżyca oznaczałoby, że te same miesiące, a co za tym idzie święta, wypadałyby o różnych porach roku. A tymczasem część świąt żydowskich ma charakter także rolniczy, a w starożytności wiązało się to z obowiązkiem pielgrzymki do Świątyni w Jerozolimie, w celu złożenia ofiary z plonów. Konieczne więc było wprowadzenie lat przestępnych, które wyrównywałyby cykl roczny do pełnego obrotu ziemi wokół słońca.

Żydowski rok przestępny nazywany jest po hebrajsku szana meuberet, co dosłownie oznacza „rok ciężarny” (w języku hebrajskim słowo szana – „rok” jest rodzaju żeńskiego, nie brzmi to zatem tak niefortunnie, jak w tłumaczeniu na język polski). Ostatni miesiąc (Adar) obchodzony jest wówczas dwukrotnie, jeden po drugim, zamiast dwunastu miesięcy jest więc trzynaście. Co ciekawe, to nie drugi, powtórzony Adar, lecz ten, który wypada jako pierwszy, uważany jest za miesiąc dodatkowy. Wypadające w tym miesiącu święto Purim w latach przestępnych obchodzone jest w pełnym wymiarze podczas Adaru II, natomiast ten sam dzień Adaru I traktowany jest jedynie jako dzień pół-świąteczny.

Szana meuberet wypada przeważnie co trzeci rok (czasem co drugi). W ciągu 19-letniego cyklu rok przestępny występuje 7 razy (jest to: 3., 6., 8., 11., 14., 17. oraz 19. rok). Stosowanie 19-letnich cyklów w celu zsynchronizowania kalendarza słonecznego i księżycowego, zwane cyklem Metona (od imienia greckiego astronoma z V wieku p.n.e), nie jest unikalne dla kalendarza hebrajskiego, podobnie rzecz się miała m. in. z dawnym, słoneczno- księżycowym kalendarzem chińskim. 19 lat słonecznych i 235 miesięcy księżycowych to dokładnie tyle samo dni – 6940. Różnica wynosi zaledwie 2 godziny. Kalendarz żydowski odbiega zatem od słonecznego o 1 dzień w przeciągu 216 lat.

Nazwy miesięcy żydowskich nie są oryginalnie hebrajskie. Zostały zaczerpnięte z kalendarza babilońskiego, po powrocie Żydów z niewoli.

W poniższej tabeli miesiące wraz z przypadającymi w ich trakcie świętami wymienione są zgodnie z kalendarzem świeckim (rozpoczynając od miesiąca Tiszrej), a nie religijnym (od Nisan).

Tydzień jest nietypową jednostką czasu ponieważ, w przeciwieństwie do pozostałych, nie ma żadnego uzasadnienia w zjawiskach naturalnych. Jego jedynym źródłem jest Biblia. Zgodnie z opowieścią o stwarzaniu świata przez Boga w 6 dni i odpoczynku w siódmym dniu, dla Żydów siódmym dniem tygodnia – Szabatem, w którym należy powstrzymać się od wszelkiej pracy jest sobota. Izraelski weekend zaczyna się więc w czwartek po pracy i trwa do zakończenia Szabatu; niedziela jest dniem roboczym, pierwszym dniem nowego tygodnia.

W języku hebrajskim Szabat jest jedynym dniem, który posiada swoją nazwę. Pozostałe dni mają jedynie swoje numery porządkowe: dzień pierwszy (niedziela), dzień dugi, dzień trzeci itd.

Jednak momentem, gdy kończy się Szabat, czy jakikolwiek inny dzień nie jest północ, ani żadna inna stała pora. „I był wieczór, i był poranek – dzień jeden”[1] – mówi Księga Rodzaju. To samo powtarza się przy opisie każdego kolejnego dnia stwarzania świata. Najpierw wieczór, potem dzień. Dlatego dla Żydów nowy dzień zaczyna się wraz z zachodem słońca. W przypadku Szabatu i innych ważnych świąt dodaje się godzinę (18 minut przed zachodem słońca w piątek oraz 42 minuty po święcie). Latem jest to późny wieczór, ale zimą bywa całkiem młoda godzina popołudniowa. Wtedy też wielu religijnych właścicieli sklepów czy restauracji otwiera swoje lokale, nie narzekając na brak klientów.

We wszystkich drukowanych kalendarzach żydowskich, jak również na stronach internetowych poświęconych świętom jedną z najważniejszych informacji jest dokładna godzina rozpoczęcia i zakończenia Szabatu, która zależna jest nie tylko od daty, ale również od szerokości geograficznej. W Polsce uwzględniane są głównie miasta, w których istnieją większe gminy żydowskie, jak Warszawa, Kraków czy Wrocław.  

Podobnie rzecz się ma z tak zwaną godziną halachiczną (szaa zmanit). Jest to jednostka stosowana wyłącznie w celach religijnych (określanie czasu modlitw itp.) Stanowi ona dwunastą część dnia (pomiędzy wschodem a zachodem słońca), jej długość zmienia się zatem w ciągu całego roku. Każda z trzech codziennych modlitw judaizmu – poranna (szacharit), popołudniowa (mincha) i wieczorna (maariw) – powinna być odmówiona w pewnym przedziale czasowym. Biorąc pod uwagę długość godziny halahicznej konkretnego dnia, kalendarz żydowski określa najwcześniejszą i najpóźniejszą porę, w jakiej można odmówić daną modlitwę, a nawet jej poszczególne części składowe.

Dla wyznawcy judaizmu, który w natłoku codziennych spraw nie chciałby również zapomnieć o religijnych powinnościach, kiedyś zapewne było to bardziej skomplikowane i wymagało większej uwagi. Dziś z pomocą przychodzi Internet. Istnieje wiele stron dzięki którym, po wpisaniu lokalizacji, można sprawdzić dokładnie wszystkie ważne czasy oraz długość godziny halachicznej, a na przenośnych urządzeniach możliwe jest zainstalowanie aplikacji wysyłającej przypomnienia o każdej zbliżającej się porze modlitwy, konieczności zapalenia świec przed świętem, czy odmówienia wszystkich tych błogosławieństw, które są związane z czasem.

Opracowanie: Julia Makosz,

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

„Roku dobrego i słodkiego!” (Leszana towa umetuka!) – takimi życzeniami rozbrzmiewa 1. dzień miesiąca tiszri (przełom września i października). Rosz haSzana, czyli żydowski Nowy Rok, nie ma tak ludycznego charakteru, jak w większości kultur. To czas podsumowań i żałowania za grzechy popełnione wobec Boga i wobec ludzi.

„Obyście byli zapisani - w Księdze Życia - i opieczętowani na dobry rok!” (Leszana towa tikatewu wetehatemu!) – to kolejne tradycyjne życzenia w ten dzień, w którym Bóg otwiera Księgę Życia dla czyniących dobro i Księgę Śmierci dla grzeszników, zapisując w nich przyszłość całej ludzkości stosownie do zasług i win każdego człowieka z osobna. Jednak przez 10 kolejnych dni aż do Jom Kipur można jeszcze zmienić ten wyrok, wyznając swoje grzechy i wykazując się skruchą za ich popełnienie. To czas pokuty, ale i nadziei na przebaczenie i zapisanie w Księdze Życia.

A. Gierymski, Święto trąbek I, 1884, Muzeum Narodowe  w Warszawie. Domena publiczna

Z motywem oczyszczania z grzechów związany jest obyczaj taszlich, uwieczniony przez Aleksandra Gierymskiego w słynnym obrazie Święto trąbek z 1884 roku, którego oryginał znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie (trzecia wersja obrazu prezentowana jest w Muzeum Narodowym w Krakowie, druga – zaginęła).  Taszlich, czyli dosłownie „wyrzucisz”, to symboliczny gest oczyszczania się z grzechów polegający na „wytrząsaniu” z kieszeni wszystkich okruchów. Musiał być on czyniony nad wodą w nawiązaniu do słów Księgi Micheasza (7, 19): „Ulituje się znowu nad nami, zetrze nasze nieprawości i wrzuci w głębokości morskie wszystkie nasze grzechy”[1].

Z obchodami Rosz ha-Szana było nierozłącznie związane dęcie w szofar, czyli róg barana lub innego koszernego zwierzęcia. Symbolizował on ofiarę Abrahama, który miał złożyć w niej własnego syna Izaaka, ale Bóg – widząc to poświęcenie – zmienił swoją wolę i przyjął w ofierze baranka. Wysłuchanie dźwięków szofaru było obowiązkiem, gdyż – zgodnie z wiarą – miały one moc odpędzania zła. W tym czasie Bóg przesiadał się z tronu sprawiedliwości na tron miłosierdzia, obdarzając grzeszników łaską wybaczenia. Dźwięki szofaru, będące wołaniem o litość, były mylone przez nie-Żydów z brzmieniem trąbki, stąd potoczna nazwa Rosz ha-Szany, użyta również przez Gierymskiego w tytule jego obrazu.

Rosz ha-Szana to najbardziej uniwersalne spośród świąt żydowskich. Dotyczy bowiem całej ludzkości, nie tylko Żydów. Jest odpowiedzią na pytanie, kiedy powstał świat, a nawet – kiedy powstał czas… Zagadnieniom obliczania czasu według kalendarza żydowskiego jest poświęcona praca Dawida ben Jakuba z końca XVII wieku, której rękopis jest przechowywany w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa. To właśnie „Słowa Dawida” (Diwrej Dawid), w których autor przekazał całą swoją wiedzę na temat skomplikowanych obliczeń kalendarzowych, wybraliśmy do zilustrowania tekstu. Rosz ha-Szana, dosłownie „głowa roku” upamiętnia bowiem stworzenie świata, początek wszystkiego. Co istotne, dotyczy konkretnie szóstego dnia kreacji, w którym Bóg stworzył człowieka, co ostatecznie dopełniło dzieła.

Zagadnienia judaistycznego podejścia do kwestii czasu omawia bardzo ciekawie Przemysław Piekarski w prezentowanej na portalu interpretacji pt. „Judaizm od środka”. Z innej z kolei perspektywy ujmuje pojęcie czasu Michał Choptiany w tekście „Rzeka i koło czasu”. Zachęcamy do lektury obydwu tekstów i do dalszej podróży po naszym portalu w poszukiwaniu inspiracji.

Opracowanie: Kinga Kołodziejska (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.