Apteczka tybetańska: rękopis medyczny i leki 

Rękopis napisany pismem „dbu-can” na 102 kartach papieru, zapisanych obustronnie, atramentem czarnym i czerwonym; papier z rosyjskiej fabryki „Sumkina”.
Autor rękopisu medycznego: Btzun-gzungs Ban-do Ble-bzung Chos-phel — uczony lama mongolski piszący w języku tybetańskim.
Tytuł rękopisu (tłumaczenie): Esencja bogactwa serca, (czyli) w jednej księdze zebrane z dzieł medycznych opisy symptomów chorób i sposobów ich leczenia.
Tytuł oryginału (transliteracja): Sman gžung khungs ma rnams las nad kyi rtags bcos sogs Thor bur ̒byung ba phyogs gcig tu bsgrigs pa gces btus sñing nor žes bya ba bžugs so.
Tłumaczenie (z oryginału) tytułu rękopisu i nazw leków oraz ogólny opis zawartości rękopisu: Ireneusz Kania — znany krakowski tłumacz i tybetolog.

Leki w woreczkach skórzanych

Wymiary — długość: 15,5 cm i 17 cm

Kolekcja: zesłańca Witolda Świętopełka-Mirskiego, pozyskana przez profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Juliana Talko-Hryncewicza w latach 1892—1908 podczas badań we wschodniej Syberii i przekazana Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, skąd w 1921 roku trafiła do Muzeum Etnograficznego w Krakowie.
Znajdująca się w zbiorach krakowskiego Muzeum Etnograficznego tak zwana apteczka tybetańska jest jednym z nielicznych na świecie pochodzących z przełomu XIX i XX wieku kompletnych opisów medycyny tybetańskiej wraz z zestawem leków i przedstawieniem ich zastosowania. W jej skład wchodzą dwa rękopisy medyczne i prawie 300 leków, a właściwie produktów do ich sporządzania — nasion, roślin i owoców oraz minerałów, w większości opatrzonych metryczkami w języku tybetańskim. Zarówno leki, jak i rękopisy zostały zebrane i spisane na przełomie XIX i XX wieku na terenach północnej Mongolii i Buriacji, objętych kiedyś wpływami kultury Tybetu. Całość pozyskana została od kolekcjonera-zesłańca Witolda Świętopełka-Mirskiego przez Juliana Talko-Hryncewicza (1850—1936), antropologa i profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, w latach 1892—1908 lekarza we wschodniej Syberii, w tak zwanym Kraju Zabajkalskim, gdzie równocześnie przeprowadzał badania antropologiczne wśród Buriatów, Tunguzów i Mongołów. Jego kolekcja związana z buddyzmem, wraz z pozyskaną od zesłańca apteczką tybetańską, trafiła do Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w 1921 roku. Integralną część z lekami stanowi jeden z rękopisów zatytułowany Esencja bogactwa serca, (czyli) w jednej księdze zebrane z dzieł medycznych opisy symptomów chorób i sposobów ich leczenia, w którym są opisane w większości leki wchodzące w skład apteczki. Jest to swoiste kompendium wiedzy medycznej całkowicie opartej na indo-tybetańskiej teorii i praktyce medycznej, która rozwijała się od ponad 2000 tysięcy lat. To kompendium medyczne, mimo że zawiera elementy medycyny ludowej, należy zaliczyć do tak zwanych uczonych, a nie ludowych, gdyż opiera się na indyjskich traktatach pisanych dotyczących leczenia i chorób, zawartych w najstarszych tekstach wedyjskich. Podstawą są tu teksty Ajurwedy (Āyurveda), czyli Wiedzy o życiu (z sanskrytu: āyus — życie; veda — wiedza), która należy do kategorii upaweda, czyli tekstów uzupełniających daną Wedę; w tym przypadku jest to nauka pomocnicza najmłodszej z czterech Wed — Atharwawedy. Ajurweda zajmuje się człowiekiem całościowo, zarówno jego zdrowiem fizycznym, psychicznym, jak i duchowym. Według wierzeń i nauk wschodnich, człowiek i jego ciało to odbicie sił kosmicznych. Jego organizm to mikrokosmos odzwierciedlający makrokosmos i zawierający się w nim. Z tego powodu poznanie sił kosmicznych jest równie ważne dla medycyny jak poznanie leków i terapia.
Teoria i praktyka medyczna na terenie Mongolii i Buriacji przejęte zostały prawie w całości, łącznie z innymi gałęziami wiedzy i religią, a nawet językiem nauki i liturgii, z Tybetu. Medycyna tybetańska zaś jest systemem opierającym się na bardzo starej tradycji pisanej, pochodzącej z Indii, a także z Chin i Persji. Podstawy i zasady teorii medycznej zostały w całości zaczerpnięte z Indii, skąd przejęto w okresie od VIII do XI wieku wraz z innymi pismami buddyjskimi podstawowe księgi medyczne i komentarze do nich, w tym słynny czteroksiąg Catuș-tantra (tyb. Rgyud bzi), przypisywany legendarnemu nauczycielowi medycyny — Bhaișajyaguru, którego kult rozpowszechnił się w Centralnej Azji i Chinach już w III—IV wieku n.e. Jego sanskrycki oryginał nie zachował się, ale pozostało  tłumaczenie na tybetański dokonane około połowy VIII wieku. Jest to praca złożona; zawiera w sobie również elementy medycyny chińskiej włożone w ramy indyjskiej tradycyjnej medycyny. Znajdziemy tam chińskie nazwy roślin, których właściwości są opisane zgodnie z indyjskim systemem medycznym i indyjskimi nazwami organów ciała sklasyfikowanych zgodnie z chińskim systemem według zasady ying-yang. Są tam też odniesienia zarówno do indyjskiej etiologii, dotyczącej przyczyn chorób, jak i chińskich technik badawczych pulsu czy moczu.
Tybetańska literatura medyczna jest bardzo obszerna. Tybetańczycy rozszerzyli ją, łącząc wiedzę i praktyki medyczne z obcych tekstów medycznych w jeden zbiór myśli i koncepcji leczniczych; dodali również aktualne leki i sposoby leczenia. Ponadto autorzy podręczników medycznych — uczeni lamowie, zwłaszcza ci pochodzący ze znaczniejszych rodów, uznawali za stosowne wnieść również swój wkład do powstającego kolejnego podręcznika. W większości były to jednak dzieła naśladowcze, powtarzające sposoby i praktyki lecznicze ze starszych dzieł. Nie zmienia to faktu, że zebrana wiedza medyczna z indyjskich traktatów medycznych i komentarzy, przetłumaczonych na tybetański, która pojawiła się w tybetańskim kanonie buddyjskim poświęconym medycynie (gso-rig-ba), w większości istnieje do dziś i stanowi przykład empiryczno-racjonalnej medycyny ajurwedyjskiej.
Według opisu Ireneusza Kani podręcznik medyczny w zbiorach muzeum składa się ze 121 rozdziałów opisujących różnorodne choroby i sposoby ich leczenia. Wśród rozdziałów znajdują się takie, które mówią o diecie, puszczaniu krwi, przypalaniu i kąpielach, jak również traktujące o przyczynach błędów w leczeniu i o tym, co należy brać pod uwagę przy stawianiu diagnozy. Medycyna tybetańska, podobnie jak indyjska, kładła duży nacisk na dietę, higienę, zarówno fizyczną, jak i psychiczną, oraz prewencję. Bardzo ważnym elementem było właśnie określenie przyczyny choroby i dochodzenie do równowagi poprzez eliminację przyczyn, przy leczeniu stosowano również praktyki magiczne.
Rozdziały są różnej objętości, ale ich budowa wewnętrzna jest podobna. Najpierw wymieniane są przyczyny choroby: pierwotna, będąca wynikiem ignorancji, czyli niewiedzy kosmicznej — źródła wszelkiego zła, i wtórna — okolicznościowa, która pojawia się, gdy równowaga trzech podstawowych elementów organizmu, tak zwana tridoșa (tridosha, czyli żółci, flegmy i wiatru), zostanie zakłócona. Kolejno pojawiają się: opis symptomów, sposoby leczenia, wykaz leków i ich stosowanie. Na końcu dzieła znajdują się informacje dotyczące autora i powstania rękopisu. Jego autorem jest znany w Mongolii i pochodzący ze znanego rodu czcigodny lama — uczony i lekarz, działający pod koniec XIX i na początku XX wieku. Za jego radą i według jego wskazówek księga została uzupełniona i poprawiona przez bliżej nieokreślonego Czcigodnego Sadharma Vidżaya.
Należy tu zaznaczyć, że rękopis jest w dobrym stanie; został poddany konserwacji, podczas której dodano tkaninę z tasiemką — rodzaj „okrycia” charakterystycznego dla wszystkich dawnych manuskryptów wschodnich.
Towarzyszący rękopisowi zbiór leków składa się z prawie 300 medykamentów w różnej postaci — korzeni roślin, nasion, owoców, minerałów czy też sproszkowanych substancji, w większości zebranych w szklanych słoikach typu aptecznego. Wiele etykiet i tybetańskich nazw leków napisanych pismem dbu can zachowało się; jednak nie wszystkie. Dodatkowym utrudnieniem rozszyfrowania ich jest to, że znajdują się one oddzielnie; czasem nazwa na słoiku nie koresponduje z zawartością, co zapewne jest wynikiem licznych „wędrówek” tych osobliwych eksponatów, zanim trafiły do miejsca docelowego. Stąd też przed muzeum stoi ogromne wyzwanie, by dla pełnego rozpoznania zgromadzonych leków, poddać je analizie farmakologicznej i botanicznej.
Prezentowane tu dwa leki w skórzanych woreczkach to: Thang-prom (Pchysochlaina physaloides) — roślina ziołolecznicza w postaci sproszkowanej w skórzanym brązowym woreczku, wykorzystywana do  leczenia bólu i napięcia mięśni, oraz Thar nu — bliżej niezidentyfikowany brązowy proszek w skórzanym bordowym woreczku. Wszystkie etykiety–metryczki z nazwami leków zostały również poddane konserwacji i stanowią dodatkowe uzupełnienie zbioru.

Opracowanie: Eleonora Tenerowicz (Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie), © wszystkie prawa zastrzeżone

Bibliografia:
Ayurvedic Healing: A Comprehensive Guide; David Frawley Wydanie 2, ilustrowane, poprawione; wydawca Lotus Press, 2000 ISBN 0914955977, 9780914955979;
Swami Sadashiva Tirtha; The Ayurveda Encyclopedia: Natural Secrets to Healing, Prevention, & Longevity ; Red. R. C. Uniyal, S. Sandhu; Wyd. 2, ilustrowane, poprawione; Wydawca Sat Yuga Press, 2007;
Tibetan Healing Handbook: A Practical Manual for Diagnosing, Treating, and  Healing with Natural Tibetan Medicine; Thomas Dunkenberger, tłum. Christine M Grimm; wydawca Lotus Press (Shangri-la Series), 2000. Twin Lakes;
Ascetism & Healing in Ancient India. Medicine in the Buddhist Monastery; Kenneth G. Zysk; Motilal Banarsidass, Delhi 1998;
Joseph J.Loizzo, MD; Leslie J. Blackhall, MD  Traditional alternatives as Complementary Sciences: The Case of Indo-Tibetan Medicine [w:] The Journal of alternative and Complementary Medicine, Vol. 4, N. 3, 1988, pp. 311-319; Mary Ann Liebert  Inc.;
Journeys with Tibetan Medicine. How Tibetan Medicine Came to the West. The Story of the Badmayew Family; Martin Saxer, (submitted as masters thesis at the Institute of Social and Cultural Anthropology, University of Zurich, Prof. Dr. Michael Oppitz), December 2004.