Nowica, przydrożna kapliczka, 1918, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Przydrożne krzyże wykonane z drewna miały zwykle kilka metrów wysokości. Z czasem drewno butwiało i trzeba było je na nowo wkopywać — zwykle dokonywano tego po dniu zadusznym. Czynność tę powtarzano do czasu, aż krzyż stawał się całkiem mały.
Kapliczki i krzyże, które były wyrazem ludowej religijności, stawiano na rozstajach dróg, skrzyżowaniach, a także na krańcach wsi czy miasteczek — na granicy pomiędzy przestrzenią zadomowioną a przestrzenią natury. Wierzono, że obecność świętego znaku będzie nie tylko zapewniać bezpieczeństwo mieszkańcom, ale także skutecznie odstraszać złe moce i demony.
Powszechne było też stawianie krzyży cholerycznych, które upamiętniały epidemie tej choroby.
Fundatorzy kapliczek dbali także o ich oprawę i miejsce. Zwykle obok sadzili drzewa, głównie lipy i kasztany, które wiosną kwitną, pachną i przyciągają owady. Czasem zdarza się, że określając wiek drzewa, można zarazem określić datowanie kapliczki.

Zobacz kapliczki z kolekcji Wirtualnych Muzeów Małopolski:
Kapliczka „Cyrenejczyk pomaga nieść krzyż Chrystusowi”
Kapliczka słupowa „Chrystus Frasobliwy”
Kapliczka ze sceną Naigrywania z Chrystusa

Obecnie przydrożne kapliczki można spotkać nie tylko na terenach wiejskich, ale także w centrum dużych miast. Często są one śladem przeszłości miejsc, w których stoją, i świadectwem tego, jak rozwijające się miasta anektowały przestrzenie wiejskie; tego, w jaki sposób przesuwają się granice i jakie zmiany zachodzą w krajobrazie.
 

Opracowanie: Anna Berestecka (Redakcja WMM),

 Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

Kapliczki to jeden z materialnych wyrazów ludowej pobożności, tak charakterystyczny dla polskiego krajobrazu. Wśród różnorodnych ich form znajdziemy zarówno małe budowle przypominające kościółki, jak i skrzynki o oryginalnych kształtach, a wreszcie różne rodzaje daszków ochraniających figury świętych.
Kapliczki sytuowano w centrum wsi, na jej granicach, na polach, w lesie, przy drogach prowadzących do osady, a zwłaszcza na ich skrzyżowaniu, w miejscach tragicznych wypadków, bitew, niezwykłych wydarzeń. W XIX wieku upowszechnił się zwyczaj zawieszania ich na ścianach domostw i ustawiania przed zagrodami. W Małopolsce, w tym na Podhalu, kapliczki wisiały niemal na każdej chałupie.
Kapliczki przeznaczone do zawieszania często miały oryginalne formy, nawiązujące do lokalnej architektury sakralnej. Stanowiły osłonę dla umieszczanych w nich figur świętych postaci, które miały zapewniać bezpieczeństwo i pomyślność.
Na Podhalu były to najczęściej przedstawienia Chrystusa Frasobliwego, Ukrzyżowanego, Upadającego pod krzyżem, Trójcy Świętej, Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Piety, a także postaci świętych, zwłaszcza Jana Nepomucena i Floriana. Autorami rzeźb byli miejscowi cieśle, stolarze, snycerze, którzy dobrze znali różne gatunki drewna i zasady jego obróbki, i wykonywali je dla potrzeb wioskowej społeczności lub kręgu rodzinnego. Wzory znajdowali w wiejskich kościołach, czerpali je też z przydrożnych figur czy obrazków przynoszonych z miejsc pątniczych.
Na tematykę popularnych na Podhalu rzeźb przedstawiających Mękę Pańską miał wpływ ośrodek pątniczy w Kalwarii Zebrzydowskiej, gdzie w 1602 roku Michał Zebrzydowski ufundował pierwszą polską kalwarię. Od XVII wieku pielgrzymowała tam ludność z Podhala, Śląska, Słowacji, Węgier. Przeżycia religijne związane z uczestnictwem w wielkopiątkowym misterium Męki Pańskiej, możliwość obserwacji wizerunków świętych, a także przynoszone z miejsca kultu obrazki dewocyjne były często źródłem inspiracji dla podhalańskich świątkarzy.

Opracowanie: Anna Kozak (Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem), © wszystkie prawa zastrzeżone

Przeczytaj więcej o kapliczkach stawianych wśród bzów i drzew lipowych: Przydrożne krzyże i kapliczki oraz o ikonografii Chrystusa frasobliwego – Co trapi Chrystusa z kapliczki