W tym tygodniu, z okazji Dnia Flagi i Święta Konstytucji Trzeciego Maja pragniemy parę słów poświęcić historii najstarszych orderów w dawnej Rzeczypospolitej i zaprezentować najważniejsze polskie odznaczenia oraz ich artystyczne wizerunki, które zobaczyć można na portalu Wirtualne Muzea Małopolski.

Krzyż Orderu Orła Białego, przed 1774, Zamek Królewski na Wawelu Państwowe Zbiory Sztuki, domena publiczna.

Na wstępie warto zaznaczyć, że pierwotnie order był nie tylko odznaczeniem państwowym. Order nie był tylko medalem i dokumentem, które można było schować do szuflady – był on formą stowarzyszenia. Samo słowo „order” po łacinie oznacza zresztą dosłownie „zakon”. Kawalerowie, czyli rycerze orderu stanowili elitarne bractwo, do którego wstęp zarezerwowany był tylko dla elity finansowej i politycznej. Czym były ordery dawniej doskonale tłumaczy Jan Fryderyk Sapieha w wydanych w roku 1730 Adnotacjach historycznych o początku, dawności, zacności heroicznego, wielkiego i wielce sławnego w Królestwie Polski Orderu Kawalerów Białego Orła: „Toż było nagrodą obywatelów, wojną i pokojem zasłużonych, toż ministrów monarchów, dla przyczynienia królewskiej magnificencji [wspaniałości – AS] nie poślednią bywało ozdobą. Albowiem takowe na piersiach senatorów i panów, boku i serca królewskiego pobliższych jaśniejące znaki, od innych osobliwiej dystyngowany”.

W powszechnej świadomości najstarszym polskim odznaczeniem jest Order Orła Białego. Może nie wszyscy wiedzą, że poprzedziły go aż dwa inne odznaczenia. Nie zachowały się one w pamięci, bo miały charakter efemeryczny. Pierwszy z nich to Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Plany powołania tego orderu pojawiły się bardzo wcześnie, bo już w pierwszej połowie XVII wieku. Papież Urban VIII zachęcał króla Zygmunta III do założenia rycerskiego bractwa pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia, mającego na celu walkę przeciwko Turkom. Trud jego założenia podjął Władysław IV Waza, na którego prośbę, w roku 1634 papież zatwierdził statut orderu. Mimo gotowego statutu i opublikowanego projektu orderu, plany jego powołania spełzły na niczym wobec protestu szlachty zebranej na Sejmie cztery lata później.

Projekt Orderu Niepokalanego Poczęcia Najświętrzej Marii Panny, 1634. Źródło: Zygmunt Gloger, Encyklopedia Staropolska, t. 3, Warszawa 1902, s. 305.

W I Rzeczypospolitej ordery i tytuły arystokratyczne budziły z początku powszechną niechęć wśród szlachty. Uważano bowiem, że tego rodzaju zaszczyty są naruszeniem deklarowanej równości całej szlachty. Wyjątek stanowiły potwierdzone w akcie Unii Lubelskiej książęce tytuły noszone przez członków rodów pochodzących od Rurykowiczów i Giedyminowiczów.

Polska nie miała zresztą orderowych tradycji. Warto przypomnieć, że w innych krajach ordery tworzono już w średniowieczu, jak np. angielski Order Podwiązki, który został założony w roku 1348. Brak jakiegokolwiek polskiego orderu, był dla polskich królów dość kłopotliwy – obdarowywani przez zagranicznych monarchów członkostwem w licznych orderach nie mieli czym się odwdzięczyć. Wśród wielu odznaczeń noszonych przez polskich władców wymienić należy chociażby: duński Order Słonia, rosyjskie Ordery Świętego Andrzeja i Aleksandra Newskiego, angielski Order Podwiązki, oraz cesarski Order Złotego Runa, który można zobaczyć na naszym portalu, na piersi Augusta III Sasa sportretowanego w stroju polskim.

Drugim chronologicznie polskim orderem był Order Domowy Sobieskich, potocznie nazywany Orderem Janiny. Ustanowiony został przez Jana III Sobieskiego prawdopodobnie w roku 1684 i o dziwo jego zatwierdzenie przeszło bez oporów szlachty. Do dzisiaj zachował się tylko jeden egzemplarz krzyża Orderu Janiny i co zaskakujące, został on zidentyfikowany jako Order Sobieskich dopiero w roku 1956!

O ile w przypadku dwóch poprzednich orderów, które nie weszły do użycia na trwałe, znamy okoliczności ich powołania, o tyle w przypadku nadawanego do dzisiaj Orderu Orła Białego dokładna data jego ustanowienia nie jest pewna – August II Mocny założył order prawdopodobnie około roku 1707.

Obraz „Portret króla Augusta III w stroju polskim”, ok. 1737, Muzeum Narodowe w Krakowie, domena publiczna.	Figura Augusta III Sasa, XVIII w., Zamek Królewski na Wawelu Państwowe Zbiory Sztuki, domena publiczna.

W roku 1713 August II wydał statut Orderu Orła Białego i jego nadawania. Kawalerów orderowych mogło być naraz tylko 72. Mogli nimi być tylko Polacy i Litwini oraz obcokrajowcy, ale tylko katolicy, którzy ukończyli 35 lat. W kwestii wieku, wyjątek robiono tylko dla królewskich synów. Ponadto, inaczej niż dziś, ograniczeniem było pochodzenie ze szlachty i to przynajmniej w 3 pokoleniach. Stosunek do „źle urodzonych” wyraził cytowany już 

Kawaler angielskiego Orderu Ostu w stroju orderowym, XIX w., domena publiczna.

Jan Fryderyk Sapieha: „Dawano je [Ordery Orła Białego] zaś zawsze znaczniejszym ludziom […] do których [orderów] nikt z podłej gminu kondycjej, prócz zacnych starożytnością imienia i szlachetnie urodzonych familij, przypuszczony być nie mógł”. Na szczęście, czasy gdy ocenia się ludzi według ich pochodzenia mamy za sobą, niemniej jednak trzeba pamiętać, że taki sposób wartościowania był dla XVIII wieku typowy.

Rozwój polskiego systemu orderowego przypada na czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. 7 maja 1765 roku ustanowił on nowy Order Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika – na cześć patrona osobistego oraz przede wszystkim patrona Polski. Jako jedyny order dawnej Rzeczypospolitej wprowadzony został ustawą, której dyplom szczęśliwie zachował się do dzisiaj.Początkowo Order Orła Białego miał formę medalionu lub ośmiorożnego krzyża, który ostatecznie stał się jedyną formą odznaczenia. Także wstęga początkowo była inna od używanej obecnie. Wpierw była ona czerwona, a następnie biała w czerwone pasy. Dopiero w roku 1713 wprowadzono jasnobłękitną wstęgę, która przyjęła się na stałe.

Oprócz samego krzyża i gwiazdy Orderu wprowadzono także strój orderowy, którzy kawalerowie mieli nosić przy ważniejszych świętach. Składał się on z białego żupana, czerwonego kontusza i błękitnej wstęgi noszonej z lewego ramienia na prawy bok. Istniał także zachodnioeuropejski wariant stroju – z białą kamizelką i czerwonym żakietem. Duchowni inaczej niż świeccy nosić mieli order zawieszony na szyi. Dzisiaj nie stosuje się tego rozróżnienia.

Gwiazda Orderu św. Stanisława, 2. poł. XVIII w., Zamek Królewski na Wawelu Państwowe Zbiory Sztuki, domena publiczna.	Portret Jana Sariusza Stokowskiego (zm. 1794) w stroju Orderu Świętego Stanisława, 1787, Muzeum XX. Lubomirskich we Wrocławiu.

Motto Orderu Świętego Stanisława brzmiało: „Praemiando Incitat”, czyli „nagradzając zachęcam”. W założeniu nowe odznaczenie było więc nie tylko nagrodą, ale i zachętą do dalszej wiernej służby. Niekiedy otrzymanie Orderu Świętego Stanisława było traktowane jako przystanek w drodze do zdobycia Orderu Orła Białego.

Podobnie, jak w przypadku najwyższego odznaczenia, dla Orderu Świętego Stanisława zaprojektowano strój orderowy, w wersji polskiej i zachodnioeuropejskiej. Mundury orderowe nie zdobyły jednak w Rzeczypospolitej nigdy takiej popularności, jak cywilne mundury wojewódzkie, które bardziej odpowiadały deklarowanej równości całej szlachty – ten sam mundur na sejmie nosił zwykły poseł, jak i rodowy książę i dygnitarz.

Medal Orderu Virtuti Militari, 1792, Zamek Królewski na Wawelu Państwowe Zbiory Sztuki, domena publiczna.	Krzyż Virtuti Militari po generale Benedykcie Kołyszce, 1792, Muzeum Narodowe w Krakowie, domena publiczna.

Stanisław August Poniatowski wprowadził również pierwsze polskie odznaczenie wojskowe – Order Virtuti Militari (łac. Cnocie Wojskowej). Jego historia jest nierozerwalnie związana z uchwaleniem Konstytucji Trzeciego Maja w roku 1791. Już rok po jej wprowadzeniu w obronie Ustawy oraz niepodległości wojsko polskie stawiły czoło zbrojnej interwencji Rosji. Zwycięstwo Rzeczypospolitej w bitwie pod Zieleńcami 18 czerwca 1792 roku było pierwszym od wielu lat militarnym sukcesem Polski i Litwy. Tuż po bitwie książę Józef Poniatowski posłał królowi listę zasłużonych oficerów. Już 22 czerwca Stanisław August przesłał bratankowi 20 złotych medali dla oficerów i 40 srebrnych odznak dla szeregowych i podoficerów. Orderów było zdecydowanie za mało i wkrótce Józef Poniatowski prosił o dosłanie co najmniej 200 srebrnych odznak. Na portalu Wirtualne Muzea Małopolski prezentujemy dwie wersję orderu: najwcześniejszą w postaci owalnego medalu i wprowadzoną chwilę później – o formie krzyża.

Na zakończenie pozostaje nam zachęcić do poznawania zasobów portalu Wirtualne Muzea Małopolski!

Opracowanie: Adam Spodaryk (Redakcja WMM),

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska.

Bibliografia:
220 rocznica ustanowienia orderu wojennego Virtuti Militari, red. Andrzej Czesław Żak et al., Warszawa 2012
Krzysztof Filipow, Order Orła Białego 1705-2005, Białystok 2005
Tenże, Order Virtuti Militari, Warszawa 2013
Praemiando incitat. Order Świętego Stanisława 1765-1831. W 250. Rocznicę powołania orderu, red. katalogu Michał Zawadzki, Dariusz Nowacki, Warszawa 2015
Order Świętego Stanisława. 250 lat historii, red. Dariusz Nawrot, Będzin-Katowice 2017
Za Ojczyznę i Naród. 300 lat Orderu Orła Białego, red. katalogu Marta Męclewska, Anna Szczecina-Berkan, Michał Zawadzki przy współprac. Marka Makowskiego et al. Warszawa 2006