Królowa Jadwiga Andegaweńska zmarła 17 lipca 1399 roku, kilka tygodni po urodzeniu córki Elżbiety Bonifacji (22 czerwca), prawdopodobnie wskutek komplikacji związanych z porodem (gorączka połogowa). Została pochowana 19 lipca, razem ze zmarłą równocześnie córką w prezbiterium katedry na Wawelu, po stronie północnego podestu, na którym wznosił się ołtarz główny. Zaświadczył o tym Jan Długosz, pisząc, że królowa spoczywa: in Cracoviensi ecclesia ad partem laevam altaris maioris, de prope sacrarium (z łac.: „w katedrze krakowskiej po lewej stronie ołtarza głównego, obok cyborium”). Wybór tak eksponowanego miejsca był zapewne wynikiem sławy świętości i, planowanych już w chwili śmierci władczyni, starań o jej kanonizację. Poświadcza to już nekrolog wpisany do tzw. Kalendarza Krakowskiego w dniu jej śmierci, w którym podkreślono niezwykłe cnoty i zasługi zmarłej. Natomiast w kazaniu wygłoszonym w trakcie uroczystości pogrzebowych w katedrze biskup krakowski Piotr Wysz nazwał Jadwigę „ozdobą Królestwa Polskiego, ostoją ładu państwowego, klejnotem niezwykłym, ukojeniem wdów, pociechą nędzarzy, wspomożeniem uciśnionych, poszanowaniem dostojników Kościoła, ucieczką kapłanów, umocnieniem pokoju, świadectwem i ostoją prawa Bożego”.
Miejsce pochówku królowej przylegało do – ufundowanego przez nią niedługo przed śmiercią – ołtarza św. św. Erazma i Brygidy, na którym ustawione było cyborium do przechowywania Najświętszego Sakramentu. Dobór wezwań tego ołtarza wydaje się symptomatyczny, bowiem św. Erazma czczono jako jednego z czternastu wspomożycieli i wzywano szczególnie w bólach brzucha. Można się więc domyślać, że królowa dokonała fundacji w związku z długo oczekiwaną ciążą. W ostatnich latach życia Jadwiga była też przesiąknięta głębokim kultem dla św. Brygidy Szwedzkiej. U podstaw decyzji o wyborze miejsca pochówku leżała wiara, że bliskość sprawowanej nieustannie ofiary eucharystycznej stanowi gwarancję boskiej opieki nad zmarłym. Przed wspomnianym ołtarzem pochowano później zmarłego rok po urodzeniu (1427) królewicza Kazimierza, syna Władysława Jagiełły i jego ostatniej żony Zofii. Funkcję platformy przed ołtarzem głównym, jako swoistego „wewnętrznego” mauzoleum członków rodziny królewskiej, poświadcza pochówek w tym miejscu najmłodszego syna Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupa krakowskiego, kardynała Fryderyka Jagiellończyka (zm. 1503).
Komora grobowa Jadwigi została wykonana ze starannie dopasowanych ciosów wapiennych, których powierzchnię dla ujednolicenia wyrównano dłutem. U spodu znajduje się podmurówka z czterech warstw cegieł w układzie polskim, układanych na zmianę dłuższym i krótszym bokiem (wozówka – główka – wozówka). Długość komory w jej świetle wynosi 234,5–239 cm, szerokość 100–102 cm, a głębokość 154 cm (38 cm. nad dnem, a 116 cm poniżej górnej krawędzi), w dłuższe ściany komory wmurowano w czasie jej budowy 10 żelaznych sztab, przeznaczonych do ustawienia trumny. Miały one zapewnić izolację i zabezpieczyć pochówek przed wilgocią. Krótsze boki komory grobowej są opracowane gładko także od zewnątrz, natomiast do wykonania boku południowego użyto płyty wapienia (196 x 80 cm), która od zewnątrz została opracowana rzeźbiarsko. Znajdują się na niej dwa rzędy ostrołukowych arkadek wypełnionych noskami, z których jedna ma dekorację w formie wielolistnej rozety. Jest to prawdopodobnie fragment antependium ołtarza głównego katedry (konsekracja 1346), które z nieznanych przyczyn (być może pękło w trakcie obróbki) zostało skrócone i wykorzystane wtórnie do przygotowania grobu Jadwigi. Do ściany północnej komory nie udało się dotrzeć od zewnątrz; nie wiadomo więc, w jaki sposób została opracowana. Otwór w posadzce nakryto dużą (234 x 115,5 cm) i bardzo grubą (23,5 cm) płytą wapienia. Brak wiadomości, jak wyglądała pierwotna trumna. Ciało królowej zostało odnalezione w dużej drewnianej skrzyni pozbawionej wieka, którą zamknięto od góry luźno położonymi deskami. Przypuszcza się, że pochówek został do niej przeniesiony w trakcie prac w prezbiterium kościoła, przeprowadzanych w połowie wieku XVII.
Nic nie wskazuje na to, że grób królowej został upamiętniony jakąś strukturą naziemną, albo wizerunkiem zmarłej. Zachowały się jedynie ogólnikowe wzmianki o kracie przed grobem królowej i ołtarzem św. Erazma, świadczące, że były one w jakiś sposób wydzielone z przestrzeni prezbiterium. Zwyczaj wygradzania w ten sposób miejsc pochówków poświadczony jest już w Galii VI wieku przez Grzegorza z Tours. W katedrze na Wawelu intra cancellos ferreos (z łac. „między kratami z żelaza”) stały jeszcze m.in. nagrobki Władysława Jagiełły (w korpusie nawowym) i jego trzeciej żony – Elżbiety z Pileckich Granowskiej. Można przypuszczać, że ostentacyjnie skromne upamiętnienie zmarłej zapoczątkowało tradycję w katedrze na Wawelu. W taki sam sposób, pod prostymi płytami wpuszczonymi w posadzkę, zostały pochowane kolejne żony Władysława Jagiełły – Anna Cylejska i Zofia Holszańska. Podobnie było też prawdopodobnie w przypadku Elżbiety z Pilczy Granowskiej, natomiast grób Elżbiety Rakuszanki miał formę niskiej tumby bez dekoracji, ozdabianej jedynie kładzioną na niej bogatą tkaniną.

Opracowanie: dr hab. Marek Walczak (Instytut Historii Sztuki UJ), Redakcja WMM, © wszystkie prawa zastrzeżone

Bibliografia:

• Adam Bochnak, Groby królowej Jadwigi i królewicza Kazimierza Jagiellończyka w katedrze wawelskiej, [w:] Studia do Dziejów Wawelu, t. III, Kraków 1968, s. 149–173;
• Jacek Urban, Grób – relikwiarz Świętej Królowej Jadwigi, Kraków 1999;
• Michał Jagosz, Beatyfikacja i kanonizacja świętej Jadwigi królowej, „Studia do dziejów Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego”, t. XV, Kraków 2003.